Σήμερα κλείνουν είκοσι χρόνια από εκείνον τον Ιούλιο του 1997, όταν ξεκίνησα να αρθρογραφώ στον τοπικό Τύπο του νησιού. Στα χρόνια που πέρασαν, άλλαξε ο οικοδεσπότης μου μία φορά, διατηρήθηκε όμως το ύφος και ο χαρακτήρας του κειμένου στο ακέραιο. Κοιτάζοντας πίσω, μόνον ευχαριστίες μπορώ να εκφράσω προς όσους με παρότρυναν να γράψω και σε όσους με εμπιστεύτηκαν και με εμπιστεύονται. Μια ακόμη μεγαλύτερη υποχρέωση έχω απέναντι στο αναγνωστικό κοινό.

Θυμάμαι το μεσημέρι εκείνου του Ιουλίου και τα ορνιθοσκαλίσματα πάνω στην κόλλα αναφοράς με το μπλε στυλό. Θυμάμαι τη θέα του λιμανιού της Μυτιλήνης, το ξύλινο καινούριο τραπέζι, τη λευκή ομπρέλα για τον ήλιο, το λονδρέζικο λουλουδάτο φόρεμα, την ανασφάλεια, τη νευρικότητα, τις μουτζούρες στη σκιά ενός καυτού ήλιου.

Δεν ξέρω αν τα χρόνια που κύλησαν, δικαιώνουν ή προδίδουν εκείνη την αμηχανία. Ούτε ψάχνω απαντήσεις. Είμαι ευγνώμων για τον χρόνο που κύλησε χωρίς τραύματα, χωρίς σοβαρά προβλήματα, που έφερε εμπειρία, γνώση, πραγματοποίησε όνειρα και γέννησε περισσότερες ελπίδες. Η στήλη αυτή είναι ό,τι απέμεινε από τον ανεμοστρόβιλο στον νου μιας νεαρής ακόμη απόφοιτης, που ονειρευόταν να σταδιοδρομήσει στη δημοσιογραφία και άκουγε από μικρή ότι τα κατάφερνε να γράφει. Αυτό ήταν και το μόνο εφόδιο στη φαρέτρα ενός τρελόπαιδου, που τότε βουτούσε σε άπατα νερά, χωρίς καμία συνείδηση κινδύνου.

Δε θυμάμαι πώς έγινε και μια μέρα η δημοσιογραφία, το πάθος για ελεύθερο ρεπορτάζ και η επιθυμία για σταδιοδρομία στην ελεύθερη αγορά, αντικαταστάθηκαν με αυτό που υπάρχει σήμερα, ή μάλλον θυμάμαι, αλλά πια αυτό δεν έχει καμιά σημασία. Ο άνθρωπος ωριμάζει, συχνά χωρίς να συμβιβάζεται, ευτυχώς, αποκτά αυτογνωσία και αυτή είναι μια περιουσία που δεν τον προδίδει ποτέ. Μπορεί λοιπόν η επαγγελματική πορεία να προσανατολίστηκε σε άλλες ατραπούς, η στήλη όμως παρέμεινε και αγαπήθηκε από την υπογράφουσα ακόμη περισσότερο, ίσως γιατί ήταν ό,τι απέμεινε από την αθωότητα και την αφέλεια ενός αγαπημένου παρελθόντος.

Κείμενα γραμμένα στο χαρτί, που πολύ σύντομα γράφονταν ηλεκτρονικά και στέλνονταν στον αποδέκτη με ηλεκτρονική αλληλογραφία, κάτι μάλλον καινοτόμο λίγο πριν το millennium, κείμενα γραμμένα στο αεροπλάνο, στο πλοίο, στο πούλμαν, στο εξωτερικό, σε δυνατές, σκληρές και ευτυχισμένες στιγμές! Μια διαρκής προσπάθεια να προσεγγίσω ένα κομμάτι από την καθημερινή πραγματικότητα που όλοι βιώνουμε, το οποίο με άγγιζε συναισθηματικά, ιδεολογικά ή ηθικά περισσότερο ή μου κέντριζε το ενδιαφέρον.

Στην αρχή δεν κρατούσα αρχείο. Για πολλά χρόνια. Όταν έφυγε η μητέρα μου, ανακάλυψα στο πατρικό μου όλα τα κείμενα που είχα γράψει, φυλαγμένα σε ένα κουτί. Σ’ αυτήν οφείλω ότι σήμερα έχω στα χέρια μου ό,τι έγραψα. Υπάρχουν κείμενα που δυσκολεύομαι να ξαναδιαβάσω. Κάποια που απορρίπτω και ορισμένα που αγαπώ πολύ. Κάποτε σκέφτηκα να κάνω μια επιτομή. Το εγχείρημα δεν ολοκληρώθηκε, ακόμη τουλάχιστον. Σε κάποια αναγνωρίζω στιγμές της τοπικής ιστορίας ιδωμένες από τη δική μου οπτική, άλλα τα αποκωδικοποιώ και ξαναγυρίζω σε σταθμούς της δικής μου προσωπικής και οικογενειακής ιστορίας, σε κάποια, πιο λίγα, αφήνω απλώς τον λόγο να κυλά. Είναι εκείνα τα λίγα που μου αρέσουν, ακόμα, παρά τη χρονική απόσταση που μας χωρίζει.

Η επιφυλλίδα μου αυτή είναι η αγαπημένη μου εβδομαδιαία συνήθεια. Γράφεται συνήθως στην πιο ακατάλληλη στιγμή της εβδομάδας, γιατί ποτέ μου δεν κατάφερα να οργανώσω σωστά τον χρόνο που είχα στη διάθεσή μου. Παρόλ’ αυτά πρόκειται για μια δραστηριότητα που απολαμβάνω και που ολοκληρώνω πάντα με ιδιαίτερη αφοσίωση. Συχνά ό,τι γράφω, ωριμάζει μέσα μου μια ολόκληρη εβδομάδα. Άλλοτε ολοκληρώνεται σε μισή ώρα.

Πρόσφατα χρειάστηκε να υπερασπιστώ τον δημόσιο λόγο μου, όταν αήθη πρόσωπα επιχείρησαν, στο πλαίσιο ενός αθέμιτου επαγγελματικού ανταγωνισμού, να μεταφράσουν το ύφος του σε …δική μου εκπαιδευτική ανεπάρκεια! Το ηθικό δίδαγμα για μένα ήταν ότι αυτό που σε ακολουθεί για δεκαετίες, σε χαρακτηρίζει. Ούτε λεπτό δεν σκέφτηκα να σταματήσω να αρθρογραφώ. Και σταματώ να γράφω προσπαθώντας να φανταστώ τι θα γράφω είκοσι χρόνια μετά. Δεν ξέρω._

Καλυψώ Λάζου

Στιγμιότυπο πρώτο: Ένας άντρας υβριδικός: ένα παραμύθι μέσα στην καθημερινή ζωή. Στο όριο του παραλόγου και της καθημερινής ζωής. Καλλιτέχνης, με πάθη: πότης και καπνιστής αρειμάνιος. Ζωγράφος, αρχαιολόγος και αρχιτέκτονας. Τρώει πάντα μπάμιες από κεραμικό πιάτο γλάστρας. Αχρησιμοποίητο εννοείται. Το θεωρεί ως το ιδανικό σκεύος με την κατάλληλη χωρητικότητα και αισθητική. Το διαλέγει σε φυτώρια με βάση το πάχος του εξωτερικού χείλους. Ψιθυρίζει βρισιές. Μιλά στα ερείπια. Προσπαθεί να τα αναπαραστήσει ψηφιακά σε προγράμματα. Αγαπά τις γάτες και όσα είναι απαλά στην αφή. Ακροβατεί ανάμεσα στον παραλογισμό, στην παραίσθηση και στην τετράγωνη ακαδημαϊκή λογική. Ως άνθρωπος είναι σκληρός, με γωνίες στο πρόσωπο και στον χαρακτήρα. Ακραίος και απόλυτος. Ειδήμων στα τραύματα. Χαμαιλεοντικός. Παράφορος. Κυνηγός πουλιών. Έζησε δέκα χρόνια στην έρημο στην καρδιά του Ιορδάνη, μελετώντας την ελληνιστική τέχνη. Φορούσε μαντήλα και είχε γένια. Στον ύπνο του, παραμιλά στα αραβικά. Μετά από αυτόν δύσκολα καταφέρνεις να συμβιβαστείς με καθημερινά πρόσωπα, συγκροτημένα αλλά προβλέψιμα. Με στόχους εφικτούς και εμπειρίες καθημερινές, καθωσπρέπει, που σχηματοποιούν τα συμβατικά όνειρα μιας μέσης ελληνικής οικογένειας για τον γιο της. Παρόλ’ αυτά ο ίδιος τυγχάνει παιδί μικροαστών. Γέννημα - θρέμμα Κυψελιώτης. Περνούσε τα καλοκαίρια του στο οικογενειακό αγρόκτημα, τρώγοντας ορφανά γεμιστά, από τον λαχανόκηπο που φύτευε ο πατέρας του. Από τότε μίσησε τα γεμιστά. Κι αγάπησε τα έντομα που ξυπνούν και κυκλοφορούν τη νύχτα. Οι μονόλογοί του θα μπορούσαν να γίνουν θεατρικό μονόπρακτο στο θέατρο του παραλόγου. Η αγάπη του για τις αντίκες, παροιμιώδης. Ο φόβος του για τον χρόνο που περνά, ακραίος. Οι τσακωμοί του με τους πωλητές των αντικών, μυθικοί, όταν κάποιος από αυτούς περιγράφει ως «παλιό» ή ως «αντίκα» ένα αντικείμενο συνομήλικό του. Ο μεγάλος έρωτας της ζωής του, μια γυναίκα στον αντίποδά του, κόρη μικροεφοπλιστή, απόφοιτος ακριβού ιδιωτικού κολλεγίου, με σπουδές στη Μεγάλη Βρετανία και εξοχικό στη Μικρά Αγγλία. Με χαμηλά παπούτσια, άψογη αλογοουρά και πάντα χτενισμένη κόμη έκτοτε. Με χαμηλόφωνο τόνο και συγκαταβατική διάθεση. Με αγάπη στη ζωγραφική και λατρεία στον ίδιον. Ώσπου, ύστερα από δύο δεκαετίες, τρία βιβλία, ένα έφηβο παιδί και τρία αυτοκίνητα, δεν άντεξε άλλο. Άφησε απαλά πάντα το χέρι του αιώνιου έφηβου και τον εγκλώβισε οριστικά στο δικό της ημι-αυτόνομο σύμπαν.

Στιγμιότυπο δεύτερο: Ένας άντρας αθώος. Συμβατικός. Καθημερινός. Που αγαπούσε τη Φυσική, το ποδήλατο, το ουζάκι και το χωριό του. Ιδεολόγος αριστερός. Στα γεγονότα του Πολυτεχνείου, τον θυμούνται σκαρφαλωμένο σε ένα δέντρο να φωνάζει συνθήματα, κατά της Χούντας. Διορίστηκε καθηγητής στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση και έκτοτε έτσι πορεύτηκε. Με αστεία με τους μαθητές του, με ουζάκι, καφενέ, τάβλι, ύμνους στην Αριστερά, καλαμπούρι, αθωότητα, γνησιότητα, αγάπη και καλή καρδιά. Με δυσκολίες άνισες σε σύγκριση με τους συνομηλίκους του, τις οποίες πάντα αντιμετώπιζε με ανοχή, συγκατάβαση, καλοπροαίρετη διάθεση και πάντοτε με χιούμορ. Η ζωή στάθηκε μάλλον άδικη μαζί του από την αρχή. Αδικαιολόγητα και ασυνήθιστα δύσκολη και σκληρή. Ως το τέλος. Όταν ξαφνικά τον χτύπησε ύπουλα και τον έβγαλε εκτός πορείας, μέσα σε δύο μόλις μήνες. Υποθέτω ότι κάπου στον Παράδεισο υπάρχει ένα καφενείο, όπου όλοι οι συγχωριανοί του, συναντιούνται, παίζουν πρέφα, πίνουν ούζο, συζητούν για την Αριστερά.

Στιγμιότυπο τρίτο: Ένα περιφερειακό νεκροταφείο κάπου στην καρδιά της Αθήνας, όπου ο πρώτος άντρας αποχαιρετά τον δεύτερο. Είναι γι’ αυτόν μια πρωτόγνωρη εμπειρία να κηδεύεις τον πρώτο καθηγητή σου που φεύγει από τη ζωή και να τον συνοδεύεις στην τελευταία του κατοικία, μαζί με μια χούφτα συγγενείς, παλιούς γνωστούς και λίγους συντοπίτες του, που ξέκλεψαν λίγο χρόνο από τη δουλειά τους, για να παραστούν στην κηδεία. Ο πρώτος άντρας σκέφτεται τον θάνατο. Καταλαβαίνει ότι δεν μπορεί ούτε να τον ζωγραφίσει, ούτε να τον φανταστεί. Ούτε ξέρει πότε μπορεί να τον περιμένει. Περνά με βήματα αργά την πόρτα του κοιμητηρίου. Μπαίνει στην πρώτη κάβα που συναντά και αγοράζει ένα καλό γαλλικό κρασί. Τα χαράματα τον βρίσκουν αγκαλιά με το άδειο μπουκάλι.

Θα μπορούσαν να γίνουν ένα πολύ αστείο θεατρικό έργο, ακόμη και το αντικείμενο μιας εναλλακτικής ανακοίνωσης… που συγκαταλέγεται στα παρεπόμενα της επιστημονικής έρευνας. Αναφέρομαι στο περιεχόμενο και στις προσφωνήσεις των αφιερώσεων των διπλωματικών εργασιών που εκπονούνται από άτομα άνω των τριάντα ετών. Είναι ένα εξαιρετικό δείγμα γραφής μιας πλαστής γλωσσικής διαλέκτου, παντελώς αδύνατης να αξιοποιηθεί σε επίπεδο κοινωνικό, προκειμένου να εκφραστούν συναισθήματα -ειλικρινή μάλιστα- απέναντι σε πρόσωπα οικεία, αγαπημένα και μοναδικά για το προσωπικό σύμπαν καθενός από εμάς.

Τις ανευρίσκετε στη δεύτερη σελίδα κάθε διπλωματικής εργασίας, κάθε επιστημονικής γενικότερα απόπειρας. Πριν καλά-καλά ο αναγνώστης έρθει σε επαφή με το περιεχόμενο της έρευνας και της επιστημονικής σκέψης κάθε μελέτης, υποχρεούται, στο πλαίσιο μιας άτυπης, κονφορμιστικής κουλτούρας δεοντολογίας, να υπεισέλθει έμμεσα και μάλλον ανορθόδοξα στον εσωτερικό κόσμο και στην προσωπική ζωή του συγγραφέα, διαβάζοντας τις αφιερώσεις του.

Τον τελευταίο μήνα έχω εγκατασταθεί στο σπουδαστήριο και αποδελτιώνω τέτοιες αφιερώσεις. Ύστερα προσπαθώ να κατηγοριοποιήσω τα πρόσωπα, στα οποία οι συγγραφείς αναφέρονται και να συνοψίσω το περιεχόμενο των αναφορών προς αυτά. Μου θυμίζουν λίγο άστοχα επιγράμματα προς σχέσεις είτε τυποποιημένες ή με παραπέμπουν σε συμβατικές εκδηλώσεις που εμπεριέχουν κοινωνικά αυτονόητες θεσμικές παραδοχές προς είδη σχέσεων νομιμοποιημένα. «Στον αγαπημένο μου σύζυγο, Ιωάννη», διαβάζω σε ένα δελτίο και πια δεν μπορώ να ξεχωρίσω αν πρόκειται για αναγραφόμενο σε κηδειόσημο μιας σχέσης, μιας ηλικίας ή μιας συναισθηματικής εφηβείας που από την ήβη προσγειώνεται απότομα στην κλιμακτήριο, διαβαίνοντας τον Ρουβίκωνα της επιστημονικότητας…

Αδυνατώ να σχολιάσω όσες εργασίες είναι αφιερωμένες σε αγίους, ιερείς  και σε κάθε μορφής οικονομικούς ευεργέτες: ιδρύματα, παρόχους υποτροφιών και λοιπά. Οι τελευταίοι είναι και οι μόνοι μάλλον αρμοδιότεροι να αναφέρονται σε τέτοιες εργασίες, καθώς πάντοτε η τέχνη και η επιστήμη είχε την ανάγκη της συνδρομής κάποιου μαικήνα.

Κάποιες μελέτες είναι αφιερωμένες σε επιβλέποντες καθηγητές, άλλες -ίσως οι περισσότερες- στη μνήμη ή στην εν ζωή παρουσία των γονέων των συγγραφέων, οι οποίοι είναι αλήθεια, τους στήριξαν οικονομικά, για να ολοκληρώσουν την έρευνα και άλλοι πάλι αφιερώνουν τη δουλειά τους στα παιδιά τους, των οποίων αναφέρουν ηλικία, βάρος, ύψος και χρώμα μαλλιών. Το τελευταίο σχετικώς το καταλαβαίνω. Πιστεύω εν γένει ιδιαίτερα στους δεσμούς αίματος. Τους θεωρώ ισχυρούς και ακατάλυτους. Παρόλ’ αυτά, μου είναι εξαιρετικά δύσκολο ως και απάνθρωπο να προτάξω δύο σελίδες σε ένα παντελώς ακατάλληλο θεματικά βιβλίο, για να εξηγώ σε αδιάκριτα μάτια πόσο πολύ αγαπώ τους γονείς μου, και πόσα τους οφείλω. Η επιστημονική κοινότητα δεν στηρίζεται σε συναισθηματικούς δεσμούς, οπότε αυτές οι μικρές ατασθαλίες συναισθηματισμού μάλλον αποστερούνται το συναίσθημα, παρά εμπλουτίζουν το αυστηρό και λογικοκρατούμενο ακαδημαϊκό ύφος. 

Ξαναγυρίζω στις προσωπικές σχέσεις και προσπαθώ να καταλάβω τα κίνητρα των αφιερώσεων: τύψεις για τον χρόνο που οι συγγραφείς πέρασαν σε απόσταση από τους συντρόφους τους; εξορκισμός του εγωισμού που οι σχέσεις ποτέ δε θεραπεύουν, γιατί οι δύο δεν γίνονται ποτέ μία σάρκα; Επίδειξη προσωπικής ζωής στους εργένηδες θεράποντες της έρευνας; Άλλοθι προσωπικά στο εσωτερικό κενό; Ή αληθινή αγάπη; Αποδελτιώνοντας τις αφιερώσεις των εργασιών της δεκαετίας του 1990, αναρωτιέμαι πόσες σχέσεις διατηρούνται ακόμη, πόσες δεν έχουν καταλήξει σε διαζύγια! Πόσες δεν έχουν αντικατασταθεί! Πόσες δεν έχουν τελειώσει!

Όχι, δεν πιστεύω ότι όσοι αφιερώνουν τη δουλειά τους στους συντρόφους τους, κάνουν κάτι ειλικρινές για δύο λόγους: αφενός, επειδή οι εραστές αφιερώνουν ο ένας στον άλλον ποιήματα και ερωτικά λόγια, αφετέρου, γιατί η γλώσσα που χρησιμοποιούν είναι απόμακρη και συμβατική. Σκεφτείτε μόνον πότε απευθύνεστε σε κάποιον με τη φράση: «Σύζυγε, Μαρία, σε ευχαριστώ για την πολύτιμη συμπαράστασή σου, όσο μελετούσα»!!! Και προσωπικά προσθέτω και ένα τρίτο επιχείρημα: ότι τα ειλικρινή και ανεξάντλητα ερωτικά και αγαπητικά συναισθήματα έχουν μόνον έναν αποδέκτη: το ποιητικό αίτιο των πόθων μας, όσο αυτοί υπάρχουν και παραμένουν ζωντανοί!

Καλυψώ Λάζου

Τη Δευτέρα που μας πέρασε, θα τη θυμάμαι για το άγχος και την αγωνία που με κέρασε, ώσπου να πληροφορηθώ ότι φίλοι και γνωστοί χαίρουν άκρας υγείας και τα άψυχα στέκονται όπως τα άφησα. Πολύ πιο έντονα θα τη θυμούνται όσοι δοκιμάστηκαν και κυρίως εκείνοι που είχαν απώλειες -υλικές, ας μην ξεχνάμε ότι ζούμε στην καρδιά της κρίσης- και ασφαλώς όσοι κινδύνεψαν. Φαντάζομαι πως η οικογένεια της εκλιπούσης δε θα λησμονήσει το μεσημέρι της περασμένης Δευτέρας και σ’ αυτήν θα ήθελα, μέσα από τη στήλη αυτή, να στείλω τα πιο θερμά μου συλλυπητήρια.

Αλλά ως εδώ! Δοκιμαζόμαστε ποικιλοτρόπως τα τελευταία χρόνια. Αυτό είναι γεγονός. Δοκιμαζόμαστε, παραμένουμε αβοήθητοι και αντέχουμε. Κάνουμε ωστόσο και εξαιρετικά επικοινωνιακά λάθη, τα οποία μάς στοιχίζουν. Όταν έχεις ανάγκη την ανάπτυξη, δεν θρηνείς, σηκώνεις τα μανίκια και παραμένεις αισιόδοξος. Προβάλλεις τα θετικά σημεία του προϊόντος σου. Δε θα ξεχάσω πέρσι το καλοκαίρι, τα ρεπορτάζ για άδειες ταβέρνες, άδεια τουριστικά καταλύματα και άδειες παραλίες που προβάλλονταν για τη Λέσβο. Δεν υπήρχε πιο ηττοπαθής διαφήμιση! Και τελικά ήταν και εσφαλμένη, γιατί όλοι καλά γνωρίζουμε ότι Ιούλιο και Αύγουστο ήρθε τουρισμός στο νησί, μπορεί όχι ο αναμενόμενος, πάντως άδειοι δεν ήμασταν.

Το βλέπω ότι αρχίζουμε και πάλι να ολισθαίνουμε σε επικοινωνιακό σφάλμα και αυτό κινδυνεύουμε ξανά να μας στοιχίσει. Είναι σίγουρο ότι περάσαμε δύσκολα, ότι δοκιμαστήκαμε, ότι είχαμε υλικές ζημιές και θρηνήσαμε και μια απώλεια. Όμως την επομένη ξημέρωσε μια καινούρια μέρα. Ημέρα που πρέπει όλοι να ανασυνταχτούμε και να διεκδικήσουμε. Από τη ζωή, από την πολιτεία, από τον ίδιο μας τον εαυτό. Η μεγάλη μας πλειοψηφία κατάγεται, κατά το ήμισυ τουλάχιστον, από ανθρώπους που βίωσαν την προσφυγιά, που ξεσπιτώθηκαν βίαια και χρειάστηκε να αρχίσουν από την αρχή, χωρίς να μπορούν να περιμένουν το παραμικρό. Το να αναπαράγουμε φωτογραφίες από συντρίμμια -που επιτέλους (ευτυχώς) δεν είναι και καθολικό φαινόμενο- αυτό βλάπτει. Βλάπτει τις πληγείσες περιοχές, γιατί θυμίζω ότι πολύ κοντά βρίσκεται η παραλία των Βατερών, πλήττει την τοπική οικονομία, άρα μας ενοχλεί όλους μας και πολύ περισσότερο διασπείρει μια εικόνα ηττοπάθειας και κακομοιριάς, που δεν την αξίζουμε ούτε εμείς, ούτε οι άνθρωποι που υποφέρουν και συνεπώς χρειάζονται ανθούσα οικονομία, για να ανακάμψουν.

Εδώ περιμένω να δω τη Δημοτική και την Περιφερειακή Αρχή να δραστηριοποιούνται. Τους τουριστικούς φορείς, τους πράκτορες και όποιες άλλες αναπτυξιακές δυνάμεις επιτέλους αισθάνονται ότι αναπνέουν στον τόπο συλλογικά ή ως ιδιώτες. Για όλους μας, χρειάζεται ανατροπή του κλίματος που έχει δημιουργηθεί. Δημοσιογράφους με φόντο πεσμένες πέτρες δε θα ήθελα να ξαναδώ. Όχι από αναλγησία ή από υστεροβουλία από κοινή λογική. Από αγάπη και ενδιαφέρον για τον τόπο. Μπορεί η συγκυρία να εξελιχθεί σε πλεονέκτημα; Εδώ μάς θέλω όλους. Υπάρχει συναφές με το περιβάλλον, πανεπιστημιακό τμήμα στο νησί. Είναι κατάλληλη στιγμή να γίνει η εξωστρέφεια η ακαδημαϊκή, όχι μια ενότητα της εξωτερικής αξιολόγησης αλλά κινητήρια δύναμη για τον τόπο. Που ναι, δοκιμάζεται. Χρόνια τώρα και πρέπει να αντέξει και να προχωρήσει. Να ζήσει, να χτίσει, να γελάσει, να ερωτευτεί, να διασκεδάσει, να συλλογιστεί και δημιουργήσει, να παράγει, να κάνει όνειρα, να μεγαλώσει παιδιά, να συνεχίσει, να απολαύσει τη ζωή.

Ίσως μου κακιώσετε ότι είναι πολύ νωρίς που τα γράφω όλα αυτά. Νομίζω είναι η πιο κατάλληλη στιγμή. Οι απώλειες είναι βίωμα, που το κουβαλάμε εσαεί, όχι όμως και χαμένος χρόνος από την καθημερινή μας πραγματικότητα. Το πρώτο είναι συγκινησιακή ανάγκη, το δεύτερο ηττοπάθεια. Η Λέσβος δοκιμάστηκε και κανείς δε μας εγγυάται πόσο και πότε θα δοκιμαστούμε ακόμη. Σε όλα τα πεδία και σε βάθος χρόνου. Έτσι είναι η ζωή. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι πρέπει να καθίσουμε με σταυρωμένα χέρια να θρηνούμε μοιρολατρικά. Χρειάζεται άμεσα να ανακαλύψουμε τα αντανακλαστικά μας και να αντιδράσουμε. _

Καλυψώ Λάζου

Τα τελευταία δέκα χρόνια περίπου, την ημέρα που εξετάζεται η Νεοελληνική Γλώσσα, ξεκινώ κι εγώ για το πλησιέστερο βαθμολογικό κέντρο. Οδηγώντας με τετάρτη, από τη Νέα Σμύρνη προς Πειραιά, στο μυαλό μου έρχεται φευγαλέα εκείνη η έφηβη που ταξίδευε καθημερινά είκοσι χιλιόμετρα και διέσχιζε το μισό νησί, για να εξεταστεί, με μια απίστευτη αφέλεια αυτάρκειας στο βλέμμα και με την κούραση πάνω από τα βλέφαρα. Ένα παιδί, που ακροβατούσε ανάμεσα σε δυο έρωτες και σε μια σκληρή απώλεια και είχε απόλυτη συνείδηση ότι το μέλλον του, όπως το ονειρευόταν ήταν μπροστά και πέρα από όλα αυτά και πως ζωή σημαίνει να χτίζεις κάθε μέρα ένα καινούριο μέλλον. Το έχω ξεπεράσει πολλές δεκαετίες τώρα εκείνο το κορίτσι, το θυμάμαι όμως με πολλή συμπάθεια: γιατί δε συμβιβαζόταν, γιατί πάλευε λυσσαλέα για όσα διεκδικούσε, γιατί κέρδιζε κι αμέσως έστηνε μπροστά της καινούριες ανηφόρες και τις σκαρφάλωνε με λογισμό και με όνειρο, με πάθος, με έρωτα και με ευαισθησία. Το θυμάμαι κάθε φορά που εξετάζω, κάθε φορά που κρίνω, κάθε φορά που αξιολογώ, έχω το βλέμμα του στα μάτια μου. Και ξέρω ότι ποτέ δεν την ικανοποιώ.

Μια μέρα πριν ξεκινήσουν οι φετινές πανελλήνιες, έγραψα το κείμενο που ακολουθεί για τον Δημητράκη μου, που ρίχνεται κι αυτός στον αγώνα, με ευχές στους γονείς του για καλή δύναμη στα χρόνια που θα είναι φοιτητής. Το μοιράζομαι μαζί σας:

Αγαπημένε μου,

Επειδή είχα την ευτυχία να σε γνωρίζω και να σε αγαπώ από τότε που γεννήθηκες,

Επειδή καταλαβαίνω πώς είναι να αισθάνεσαι ότι έχεις στην τσέπη σου όλες τις απαντήσεις της ζωής και ταυτόχρονα

Επειδή ξέρω πως μόνον όσο μεγαλώνεις ανακαλύπτεις τα όρια, τις ανάγκες και τις αδυναμίες σου,

Επειδή εσύ αυτό δεν το πιστεύεις, με αμφισβητείς και κάνεις όνειρα

Επειδή έμαθες να προσπαθείς και να παλεύεις γι’ αυτά, να κυνηγάς τους στόχους σου

Επειδή ψηλαφείς τη ζωή μέσα από τα βιβλία και τα συναισθήματα,

Επειδή ερωτεύεσαι,

Επειδή έχεις αρχές, αξίες και ιδανικά,

Επειδή ο κόσμος νομίζεις ότι είναι δίκαιος,

Επειδή το δίκαιο στο τέλος θριαμβεύει αλλά συνήθως περνά μέσα από συμπληγάδες,

Επειδή είσαι έξυπνος, αφοσιωμένος , εργατικός αλλά και ευαίσθητος,

Επειδή πληγώνεσαι αλλά προσποιείσαι τον άτρωτο,

Επειδή είσαι νέος,

Επειδή σ’ αγαπώ και πιστεύω σε σένα,

Θέλω να ξέρεις, όσο κι αν με κοροϊδεύεις που στο λέω,

Ότι αύριο δεν κρίνεται παρά μόνον η ανταμοιβή δυο χρόνων σκληρής προσπάθειας,

Ότι η ζωή κερδίζεται καθημερινά, με συνεχή αγώνα,

Ότι κάθε μέρα αποδεικνύεις πόσο αξίζεις

Ότι οι έρωτες και οι σχέσεις αυτής της εποχής, συνήθως απομυθοποιούνται,

Ότι οι μεγάλες αγάπες είναι συνήθως αγάπες αίματος,

Ότι αυτό που αξίζει στη ζωή είναι η αξιοπρέπεια, η συγκρότηση, η σωματική υγεία,

Ότι πρέπει κάθε μέρα να μπορείς να ονειρεύεσαι, να υπηρετείς υψηλούς στόχους,

Ότι χωρίς να είσαι μοιρολάτρης, δεν πρέπει να υποτιμάς την τύχη,

Ότι ευτυχία είναι να είσαι περήφανος για τον εαυτό σου.

Κι εγώ είμαι πολύ περήφανη για σένα απόψε

Δεν περιμένω να σε αξιολογήσω σε αριθμητική κλίμακα,

Ούτε να σε μετρήσω σε επιδόσεις,

Είμαι σίγουρη για σένα, κι ας μην το δέχεσαι,

Ότι απλώς τις επόμενες μέρες, θα προσπαθείς να βρεις μέσα στη δοκιμασία αυτή τον εαυτό σου

Και ξέρω ότι θα τον βρεις

Και θα τον βελτιώσεις

Με τις αγωνίες, τις φιλοδοξίες, τα συναισθήματα και την προσπάθειά σου.

Και είμαι σίγουρη, κι ας μην το καταλαβαίνεις,

Ότι αυτό που θεωρείς δοκιμασία,

Είναι ασήμαντο, μπροστά στις δυσκολίες που σου επιφυλάσσει το μέλλον,

Και εύχομαι να τις περάσεις όσο πιο ανώδυνα γίνεται

Το αυριανό είναι ένα απλό παιχνίδι αυτογνωσίας

Γι’ αυτό, όπως λέει και στον «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών»,

«ό,τι συναντήσεις αύριο μπροστά σου, μην το φοβηθείς»

Ξέρεις (και γω το ξέρω) ότι θα το προσπεράσεις.

Καλή δύναμη, Δημητράκη μου!

Καλυψώ Λάζου

Μια απτή απόδειξη της κοινωνίας της κρίσης, στην Ελλάδα, είναι και ο φόρος τιμής που έγκριτη αθηναϊκή εφημερίδα απέτισε με ένα ατυχέστατο χιουμοριστικό σκίτσο, στον Γρηγόρη Λαμπράκη, ο οποίος δολοφονήθηκε στις 27 Μαΐου 1963, και ο εξίσου άστοχος τρόπος που η δολοφονία του παραλληλίστηκε με την τρομοκρατική επίθεση εναντίον του Λουκά Παπαδήμου, την περασμένη εβδομάδα.

Πιθανόν να μην εννοώ το χιούμορ. Δεν βρίσκω ωστόσο καμία αναλογία ανάμεσα στα δύο ιστορικά πρόσωπα, στις δολοφονικές απόπειρες εναντίον τους και κυρίως δεν αισθάνομαι ότι αντιπροσωπεύουν ανάλογες αξίες στην ελληνική πολιτική συνείδηση. Ο Γρηγόρης Λαμπράκης υπήρξε ένα πρόσωπο σύμβολο του πολιτικού μοραλισμού και της καθαρότητας, το οποίο κατάφερε να συγκεντρώσει γύρω του, απλούς ανθρώπους αλλά και εξέχουσες προσωπικότητες της ελληνικής διανόησης. Ατύχησε ή ευτύχησε να μην προλάβει να διαχειριστεί πολιτική εξουσία, άρα και να μη διαπράξει πολιτικά ατοπήματα, ούτε να υποκύψει σε συμβιβασμούς. Δολοφονήθηκε από κοινούς εγκληματίες του ποινικού κώδικα και μοιραία εξελίχθηκε σε σύμβολο ματαιωμένων προσδοκιών για μια διακυβέρνηση της χώρας, χωρίς επεμβάσεις ξένων κέντρων εξουσίας.

Ζούμε σε πολύ σκληρή εποχή, για να κρίνουμε ψύχραιμα τον πρόεδρο της Ακαδημίας Αθηνών και πρώην πρωθυπουργό, Λουκά Παπαδήμο. Αν ο ακαδημαϊκός βίος του τελευταίου είναι σαφώς πλουσιότερος από εκείνον του Λαμπράκη, φοβούμαι ότι πολύ δύσκολα θα διεκδικήσει στην ελληνική ιστορία έναν θώκο εξίσου συμβολικό με τον αντίστοιχο τού πρόωρα χαμένου πρωταθλητή, γιατρού και βουλευτή. Αφενός, γιατί ως προσωπικότητα δε διαθέτει τη λαϊκότητα που απαιτείται, και αφετέρου -κυρίως γι’ αυτό- επειδή διαχειρίστηκε την πολιτική εξουσία σε μια περίοδο της ελληνικής ιστορίας σκληρή και άχαρη. Για την πλατιά μάζα των μικρομεσαίων, είναι ο πρωθυπουργός που πετσόκοψε τον Σεπτέμβρη του 2011, τη μισθοδοσία του ελληνικού δημοσίου, κατά το ένα τέταρτο. Ακόμη κι αν αυτό έγινε για λόγους ύψιστου εθνικού συμφέροντος, μάλλον ο κύριος Παπαδήμος αδυνατεί να συμπληρώσει τα εύσημα που τον καθιστούν λαϊκό είδωλο. Από την άλλη, νομίζω η κίνηση αυτή, στάθηκε από τις πιο αποφασιστικές, ώστε στην εκλογική αναμέτρηση τον Μάη του 2012, ο ΣΥΡΙΖΑ να βρεθεί στη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Αδυνατώ συνεπώς να καταλάβω γιατί «αριστεροί Γκοτζαμάνηδες πάνω σε ένα τρίκυκλο», σαν αυτό που δολοφόνησε τον Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη, «θα επιχειρούσαν την φυσική εξόντωση του κυρίου Παπαδήμου». Μεταξύ μας, ανδριάντα θα έπρεπε να του στήσουν! Ας σημειώσω ότι σε εποχές που οι τρομοκρατικές επιθέσεις των ισλαμιστών εκδηλώνονται σταθερά, ούτε χιούμορ πια δεν αντέχω να γίνεται με ανάλογα θέματα.

Για μένα και για πολλούς νομίζω, η κορύφωση του δράματος της δολοφονίας Λαμπράκη, ήταν εκείνο το Σάββατο βράδυ στη Θεσσαλονίκη. Η ίδια η δολοφονία. «Όχι η εκλογή του Σαρτζετάκη στην Προεδρία της Ελληνικής Δημοκρατίας, ούτε η ατυχής θητεία του». Κάποτε, ειδικά στις μέρες μας, το σημαντικό πρέπει να διακρίνεται εμφανώς από το εμπαθές. Και οι αναφορές στην ελληνική ιστορία θα ήθελα να γίνονται ουσιαστικότερα και με πιο κριτικό και απαθές βλέμμα.

Ίσως το μόνο σημείο, στο οποίο κάπως συμφωνώ είναι ότι ο Παύλος Χαϊκάλης, λόγω σωματικής κατατομής, με το κατάλληλο μακιγιάζ, μπορεί να ενσάρκωνε κινηματογραφικά εύστοχα τον κύριο Παπαδήμο. Φοβάμαι ωστόσο ότι ακόμη και η επιλογή του σκηνοθέτη είναι άστοχη. Εκτός κι αν δεχτούμε ότι μόνον ο ποιητικός αλλά σχεδόν καταθλιπτικός και παραμορφωτικός φακός του Γιώργου Λάνθιμου, μπορεί να γίνει το άλλοθι της πολιτικής παραμόρφωσης της ιστορίας, ώστε να χωρέσει σε κάποιο πλάνο αυτός ο απίστευτος και ανιστόρητος παραλληλισμός των δύο προσώπων.

Ας μοιραστώ εν κατακλείδι μαζί σας μια εκλεκτικιστική παρατήρηση: ο Γιώργος Λάνθιμος, σε αντίθεση με τον Κώστα Γαβρά, κυνηγά το συγχρονικό καθολικό ανθρώπινο, καταργώντας τα εθνικά σύνορα. Σκηνοθέτησε βέβαια το video clip «Άντεξα» του Σάκη Ρουβά. Ίσως αυτό θα μπορούσε να το αφιερώσει στην …«Ελλάδα της Η» δηλαδή, σύμφωνα με το σκίτσο, της ήττας! 

Καλυψώ Λάζου

Ένα από τα πιο χρήσιμα εφόδια που απέκτησα στη ζωή μου, είναι οι σπουδές μου στο Θέατρο. Η αιτία ήταν ένα απωθημένο: νεαρές φοιτήτριες της Φιλολογίας, η παρέα μου, μαζευόμασταν τα μεσημέρια στον τέταρτο όροφο της Φιλοσοφικής, για να ακούσουμε τον Σπύρο Ευαγγελάτο να ερμηνεύει Δεσποινίδα Τζούλια σε ένα αμφιθέατρο, όπου δεν έπεφτε καρφίτσα. Η αφορμή υπήρξε το τέλος ενός μεγάλου έρωτα και η προσπάθεια τον πόνο τον συναισθηματικό να τον μετατρέψω σε δημιουργία.

Ύστερα από τέσσερα χρόνια θητείας σε ένα από τα ωραιότερα γνωστικά αντικείμενα της επιστήμης, συνειδητοποίησα ότι το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Καποδιστριακού, με έμαθε να διεισδύω στα ενδότερα: της τέχνης και της ζωής και να ανακαλύπτω την αλήθεια, τη δική μου, της αισθητικής και των ανθρώπων. Άρχισα να καταλαβαίνω τη μαγεία αυτής της γνώσης, όταν βρέθηκα απέναντι σε μεγάλες παραστάσεις. Όταν στάθηκα για άλλη μια φορά απέναντι στον τρούλο του Μπρουνελέσκι. Όταν άρχισα να νιώθω την αλήθεια των σχέσεων από το βλέμμα των ανθρώπων. Δεν εννοώ μόνον τις ερωτικές σχέσεις. Σ’ αυτές η ειλικρίνεια είναι και η πιο αθώα. Είναι μικρό το διακύβευμα. Εννοώ τις σχέσεις εμπιστοσύνης. Τις σχέσεις σεβασμού. Τις σχέσεις οικειότητας. Τις σχέσεις εκτίμησης. Την προσποίηση.

Καθώς περνά ο καιρός νιώθω ότι τα μαθήματα εκείνα στο Θέατρο, στο Θέατρο του Κόσμου, στο αναγεννησιακό Theatrum Mundi, με προίκισαν με ένα αλάνθαστο ένστικτο να αποσυμβολίζω τα συναισθήματα και τις προθέσεις των άλλων και να επικοινωνώ τα δικά μου, ακόμη και χωρίς λόγια. Από τις κινήσεις του σώματος. Από το χαμόγελο. Από τον επιτονισμό στην επικοινωνία. Από την κατεύθυνση του βλέμματος. Από την ποιότητά του. Από το βλέμμα που γελά. Έμαθα αυτό το βλέμμα να αποζητώ κι αυτό να εμπιστεύομαι. Είναι το βλέμμα που δηλώνει αγάπη. Όχι απαραίτητα ερωτική. Συμπάθεια, κατάφαση, επιδοκιμασία, φιλικά συναισθήματα, είναι το αλληλέγγυο βλέμμα που γεννά η κατάφαση στον άλλον.

Ψάχνω πάντα να βρω σε ποιους γελά το βλέμμα όσων με περιστοιχίζουν, όσων νοιάζομαι και αγαπώ. Κάθε φορά που το αναγνωρίζω, μετρώ τη μεταξύ μας σχέση. Είναι ένα ταλέντο που πληγώνει. Μερικές φορές. Όπως και καθετί που είναι και λίγο τέχνη να το κατέχεις. Το Θέατρο με δίδαξε ότι η μια κορυφή του τριγώνου είναι ο πρωταγωνιστής. Οι άλλες δύο είναι η δράση, διατυπωμένη ως σενάριο και ερμηνευμένη ως σκηνοθεσία. Σε συνθήκες καθημερινής πραγματικότητας, αυτό σημαίνει ότι σημασία έχει ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι δηλώνουν έμπρακτα τις πραγματικές τους διαθέσεις.

Το Θέατρο με δίδαξε να αποσυμβολίζω και να ελέγχω μια ακόμη συνιστώσα, που ο εικοστός αιώνας ανέδειξε ως κυρίαρχη στην ερμηνεία του θεατρικού φαινομένου: τον θεατή, δηλαδή σε όρους καθημερινής ζωής, τον ίδιο μου τον εαυτό. Μου δίδαξε να αυτοκυριαρχούμαι. Να συγκρατώ κάθε συναίσθημα απέναντι σε ακραίες συμπεριφορές: απέναντι στην αγένεια, στην υποκρισία, στη διαπόμπευση, στη νοσηρότητα, απέναντι στην κακία. Με έμαθε να στέκομαι παθητική και ταυτόχρονα ετοιμοπόλεμη. Κατάφερα πια να μην αντιδρώ, να προσποιούμαι την αφελή. Να μη ζητώ εξηγήσεις, να μη διεκδικώ, να μην επιχειρώ να αλλάξω τον κόσμο. Υπάρχουν σοβαρές αιτίες που ευθύνονται για τον τρόπο που ο κόσμος είναι όπως είναι. Δεν είμαστε (κι αυτό συμβαίνει πάρα πολύ συχνά) ικανοί να τις ακυρώσουμε. Κι αυτό είναι αδιαπραγμάτευτο. Γιατί οι άνθρωποι αγαπούν και αντιπαθούν τους άλλους με τον τρόπο που αγαπούν και κρίνουν τον εαυτό τους. Από τις φοβίες, τις αδυναμίες και τις ανασφάλειές τους. Κι αυτές δεν καταπραΰνονται από καλοπροαίρετες διαθέσεις.

Από το Θέατρο έμαθα μια μεγάλη αλήθεια: Το μόνο που μπορώ να κάνω είναι να παρατηρώ τους άλλους, να ακολουθώ την τροχιά του βλέμματός τους, όταν γελά, να καταλήγω στα δικά μου συμπεράσματα. Χωρίς να περιμένω το παραμικρό, χωρίς αποδοκιμάζω ούτε και να χειροκροτώ, όταν η πέφτει η αυλαία, όταν η παράσταση τελειώνει._

Καλυψώ Λάζου

Φαίνεται τους είχα εκμυστηρευτεί ότι οι σχέσεις μου με την κουζίνα είναι αντιστρόφως ανάλογες αυτών που διατηρώ με το φαγητό. Κι αποφάσισαν να με ελεήσουν.

- Εσείς δεν είστε, που, όταν έχετε διάβασμα, δεν μαγειρεύετε;

- Εμείς!

- Πότε με το καλό ξανά εξετάσεις;

- Το καλοκαίρι, γιατί;

- Το λύσαμε το πρόβλημά σας.

Είχα να ακούσω την ατάκα από την εφηβεία μου! Με δεδομένο ότι αυτός που την ξεστόμιζε, δημιουργούσε περισσότερα προβλήματα από όσα έλυνε, κάτι μέσα μου με προϊδέασε αρνητικά. Αλλά ο ήλιος έλαμπε εκείνο το ζεστό μεσημέρι στην πίσω αυλή, η εφημερία καλά κρατούσε και το αγαπημένο μου τμήμα με είχε κυκλώσει πανευτυχές, για να μου ανακοινώσει ευχάριστα. Μερικά είχαν κρεμαστεί από το παράθυρο να κόψουν αντιδράσεις.

- Άντε, ακούω, είπα, για να τους κάνω το χατίρι.

- Κοιτάξτε!

- Κουπόνια! Αυτή είναι η λύση για το πρόβλημά σας!

- Τι κουπόνια;

- Ωχού, γεύματα - προσφορές! Θα πηγαίνετε, θα ζητάτε πρώτα κουπόνια και μετά θα κάνετε την παραγγελία σας. Οπότε δε θα ξεμένετε ποτέ.

- Φτηνά γεύματα! Κοτομπουκιές, σάλτσες, αναψυκτικά, τσίσμπεργκερ! Καταλάβατε;

- Ορίστε… και άνοιξαν μία τσάντα γεμάτη από τέτοια «μαγικά» χαρτάκια.

- Καλά, εσείς τέτοια τρώτε;

- Και τέτοια.

- Βρώμικα… ανθυγιεινά!

- Γιατί τρώτε τέτοια;

- Άντε, επιτέλους! Και λέγαμε δεν μπορεί… Ή κοτσάνα θα πετάξει ή θα κάνει κήρυγμα!

- Αυτό θα κάνω! Παιδάκι μου, αυτά είναι πλαστικά…

Το γέλιο από πνιχτό - γίνεται έντονο, γενικεύεται… Ελάτε- πείτε και την ατάκα που λέει η μάνα μου!

- Η δική μου τα πετά!

- Εμένα με απειλεί να μου δίνει τάπερ…

- Για σας, κυρία όμως είναι ό,τι πρέπει. Έτοιμο φαγητό, χωρίς κόπο!

Το μυαλό μου γυρίζει στο βαφτιστήρι μου, ο οποίος το καλοκαίρι ετοίμαζε γκουρμέ συνταγές. Ζητούσε να τον πάμε στη Μαρίνα, για να φάει φιλέτο και το παράγγελνε μισοψημένο! Ύστερα βέβαια πήγαινε και σαβούρωνε διπλόπιτα… Μια γενιά πολυσυλλεκτική. Πολύ πιο πρακτική και πιο ώριμη από μας, ικανή να αυτοεξυπηρετείται, τρυφερή, με μνήμη και με κατανόηση. Αλλά και ευένδοτη στα ανθυγιεινά.

Βράδυ Κυριακής, αποφασίσαμε με μια φίλη συνάδελφο να πάμε μετά από θέατρο να σαβουρώσουμε. Θυμήθηκα το κόλπο με τα κουπόνια.

Στάσου να κάνω παιχνίδι, είπα. Πηγαίνω στο ταμείο «θα ήθελα κουπόνια» λέω στην γκαρσόνα. Με κοιτά κάπως «Θέλει και η κυρία;» ρωτά, «Θέλω, θέλω» απαντά. Παίρνει κι αυτή μία καρτέλα. Κόβω τα δύο: Τα επιστρέφω. «Αυτά και τις τάδε σάλτσες» λέω με περηφάνια. Η φίλη μου βάζει τα γέλια. «Σα να λες το ποίημα σου είσαι», μου κάνει. «Να πάτε απέναντι, να περιμένετε», μου ζητά η κοπέλα στο ταμείο. Αυτό οι μικροί δεν μου το είχαν πει… Μετά από ένα δεκάλεπτο πλησιάζω στο ταμείο… «Η παραγγελία μας;» ρωτάω αθώα. «Εσείς έχετε το 79;» Τόση ώρα έχει ετοιμαστεί. Δεν το είδατε στο καντράν;». «Αυτό επίτηδες ΔΕΝ το είπανε», σκέφτομαι, παίρνω το δίσκο και σωριαζόμαστε σε έναν καναπέ. Το φαγητό είναι σαν σόλα παγωμένη! «Πώς σου φαίνεται;» ρωτώ, πιο πολύ, για να κόψω αντιδράσεις. «Θα προτιμήσω την επόμενη φορά να μαγειρέψεις εσύ», απαντά η φίλη μου και καταπίνει. Το αφήνω. Δεν το αντέχω. Έχω δεκαετίες να φάω τέτοια. Ίσως δοκίμασα στην αρχή, όταν πρωτοβγήκανε. Μετά τα απέρριψα. Αηδία. «Η κόρη μου τα θέλει», ακούω τη φωνή της φίλης μου. «Ετών;» «Τεσσάρων». «Δεν μαγειρεύεις;» «Και πολύ καλά μάλιστα. Μόδα είναι». «Γιατί εκθέτεις το παιδί στη σαβούρα;» λέω δεικτικά. «Δεν το εκθέτω εγώ, εγώ μαγειρεύω βιολογικά, η άτιμη η κοινωνία φταίει κι η ζωή στην Αθήνα… άμα κάνεις παιδιά θα καταλάβεις»!

Την επόμενη μέρα στην τάξη: «Καλό το κόλπο με τα κουπόνια;» «Δεν τα χρησιμοποίησα» λέω ψέματα. «Τουλάχιστον, σας έκοψε να κοιτάτε στο μόνιτορ τον αριθμό της παραγγελίας ή τα φάγατε πετσιά;» Προσποιούμαι ότι δεν ακούω…

Καλυψώ Λάζου

Η ζωή είναι όμορφη, είναι μικρή και γι’ αυτό πολύτιμη. Μερικές φορές σού παίζει παιχνίδια, σε φοβερίζει, σε προειδοποιεί, ύστερα σε αφήνει ελεύθερο, σα να σου ψιθυρίζει ότι έχεις ακόμη μπροστά σου πολλές ευκαιρίες για να γευτείς το νέκταρ της. Αρκεί να το σκεφτείς. Και ξαφνικά βλέπεις τον ήλιο να φωτίζει πιο ζωντανά. Τα φύλλα των δέντρων στο μπαλκόνι ξεχωρίζουν το ένα από το άλλο. Σπαταλάς τον χρόνο σου να ανακατεύεις συναισθήματα και όχι άρθρα, αρχεία και στερεότυπα. Αναπνέεις. Ερωτεύεσαι! Μυρίζεις το άρωμα των λουλουδιών.

Προσέχεις τους ανθρώπους γύρω σου. Γοητεύεσαι από την αύρα τους! Επιδιώκεις το χαμόγελό τους. Μετράς το άνοιγμα των χεριών και το μήκος των δαχτύλων τους. Αποφασίζεις ποιος χαμογελά πιο τρυφερά. Ποιος έχει πιο ωραία αφή. Πόσο ειλικρινής και πόσο αυθόρμητος γίνεται κάποιος. Αφήνεσαι να συζητάς το περιττό. Το τετριμμένο. Το αφελές. Το απρόοπτο. Αφήνεις τη ζωή σου να σε πάει, χωρίς να τη σταματάς. Ακούς μόνο τη φωνή του εσωτερικού σου εαυτού. Αρχίζεις να αγαπάς τον εαυτό σου από την αρχή. Και μαζί με αυτόν και τους άλλους. Προσπαθείς να βελτιώσεις τις σχέσεις σου μαζί τους. Τους κοιτάζεις στα μάτια. Γίνεσαι ειλικρινής. Παίζεις. Ακκίζεσαι. Ακούς ωραία μουσική. Βλέπεις από το μοναδικό μπαλκόνι αγαπημένων φίλων τον ανθισμένο Υμηττό και αγναντεύεις τα Φώτα της Πανεπιστημιούπολης, από μακριά, με ένα ποτό στο χέρι, που καίει τον λαιμό σου, καθώς κατεβάζεις γεμάτες γουλιές.

Αρχίζεις να σκέφτεσαι ανθρώπους, βλέμματα, εικόνες, σκιές που διαγράφουν τον χώρο, που κινούνται γύρω σου και πλάι σου και σε γοητεύουν. Να αναγνωρίζεις τον θόρυβο των άλλων. Τις φάσεις της ημέρας. Τη σκόνη πάνω στο τραπέζι. Χαιρετάς τους παλιούς σου μαθητές. Είναι κι αυτό μια αλλαγή. Και μια απόφαση. Καλωσορίζεις στη ζωή σου καινούριες συγκινήσεις. Θυμάσαι την ομορφιά να οδηγείς βράδυ στην παραλιακή, με το παράθυρο μισάνοιχτο, και την αύρα της θάλασσας καταπρόσωπο.

Αποφασίζεις να κλείσεις παλιούς λογαριασμούς. Μέσα σου. Οριστικά. Να κλειδώσεις στο χρονοντούλαπο της ιστορίας εκείνα τα φαντάσματα που ξαφνικά ξεπετιούνται από το πουθενά του παρελθόντος και ταράζουν την ηρεμία των καθημερινών σου επαναλήψεων. Αποφασίζεις να αλλάξεις. Να στραφείς αλλού. Σε οδηγεί η ζωή! Χωρίς να σου λέει μεγάλα λόγια. Σε αλλάζει όμως. Σε κάνει να θέλεις να είσαι διαφορετικός. Να θέλεις να κοιτάς τον ήλιο το πρωί με άλλα μάτια. Να του χαμογελάς. Να αναπολείς. Να ξεχνιέσαι. Να αφήνεις τον αέρα να γεμίζει τα πνευμόνια σου.

Αναρωτιέμαι γιατί δε ζούμε έτσι την κάθε μας μέρα. Γιατί η ζωή δεν μας εμπνέει να την απολαμβάνουμε, γιατί οι σχέσεις μας αραχνιάζουν, γιατί τα συναισθήματα πεθαίνουν, γιατί οι μεγάλοι έρωτες τελειώνουν, γιατί οι δυνατές φιλίες δοκιμάζονται. Το ίδιο έντονα αναρωτιέμαι γιατί ένα ωραίο πρωί τίποτα δεν είχε τη σημασία που είχε μέχρι σήμερα. Γιατί οι παλιοί αγαπημένοι έχασαν την προθεσμία τους στην υπομονή μας. Γιατί εμπνεόμαστε καινούρια συναισθήματα. Πώς γεννιέται ένα συναίσθημα στην καρδιά μας, κάθε συναίσθημα. Μέχρι πότε γεννιούνται νέα συναισθήματα; Πόσο μοιάζουν στα νυχτολούλουδα που παρασιτικά ξεφύτρωσαν μέσα στις γλάστρες μου και πια δεν σταματώ να τα καμαρώνω!

Κοιτάζω στον καθρέφτη του οδηγού κλεφτά εκείνον τον μεγάλο άγνωστο, τον εαυτό και σκέφτομαι σε πόσα ακόμη απρόοπτα μπροστά είναι διατεθειμένος να με φέρει. Κοιτάζω μπροστά τα αυτοκίνητα που τρέχουν και δεν μπορώ να αποφασίσω αν αυτά τρέχουν πιο γρήγορα ή η ζωή. Και τότε πατώ το γκάζι, γιατί το ξέρω, το φοβάμαι και το πιστεύω: η ζωή είναι πάρα πολύ όμορφη, για να μην τολμάς να τη ζεις, όπως την ονειρεύεσαι!

Καλυψώ Λάζου 

Έφηβοι θυμάμαι ότι πολύ άσχημα θυμώναμε, όταν τα πράγματα δεν έρχονταν ακριβώς όπως τα περιμέναμε. Αντιδρούσαμε λες και υπήρχε ένα ανοιχτό κανάλι επικοινωνίας με τον μαγικό κόσμο του Σύμπαντος, στο οποίο δίναμε εμείς τις οδηγίες και κάποια άγνωστη και αόρατη δύναμη τις εκτελούσε. Η ζωή φάνταζε στα αφελή εφηβικά μας μάτια σαν μια δικτατορία του δικού μας «είναι»: εμείς διατάζαμε κι αυτή εκτελούσε. Χρειάστηκαν μερικές δεκαετίες, για να συνειδητοποιήσουμε ότι ακόμη κι αυτό που θέλαμε διακαώς, αν δεν το θρέφαμε κατάλληλα μέσα μας, θα ερχόταν η στιγμή κι αυτό θα γινόταν παρελθόν.

Αλλά τότε που κάναμε αυτές τις απόλυτες σκέψεις, το φως της πρώιμης νιότης μάς τύφλωνε και τίποτα, μα τίποτα, δεν μπορούσε να μας βοηθήσει να δούμε πιο καθαρά: Ότι το Σύμπαν, που έγραφε και ένα best seller της προπερασμένης πια δεκαετίας, συνωμοτεί μαζί μας, ακόμη κι όταν -συμπληρώνω εγώ- εκλαμβάνουμε τη διαμεσολάβησή του ως εχθρική παρέμβαση -με μοναδικό στόχο να μας βοηθήσει να εκπληρώσουμε τον προορισμό μας. Γιατί όλοι, για να υπηρετήσουμε έναν σκοπό, υποθέτω ότι γεννηθήκαμε. Καταρχάς για τον ίδιο τον εαυτό μας. Για να μάθουμε κάτι. Για να αποκτήσουμε ένα πολύτιμο μάθημα ζωής. Για να ξεφύγουμε από αγκυλώσεις, από κακοθυμίες. Για να αγαπήσουμε αιτιολογημένα και όχι από εγωισμό και μόνον τον εαυτό μας. Για να μπορέσουμε να γίνουμε χρήσιμοι στους άλλους με κάποιον τρόπο. Ίσως όχι αυτόν που φανταζόμαστε οι ίδιοι ή που ονειρευόμαστε, αλλά πάντως με κάποιον τρόπο παραγωγικό και αποτελεσματικό: ο οποίος θα μας επιτρέψει ενδεχομένως να προσφέρουμε κάτι σε κάποιον. Να τον βοηθήσουμε να κερδίσει κάτι, να εξελιχθεί, να γίνει καλύτερος άνθρωπος, να προσφέρει κάτι κι αυτός ή να δημιουργήσει.

Ύστερα από μερικές δεκαετίες ζωής, ο ήλιος της ωριμότητας παραμένει καλοκαιρινός, χωρίς πια να καίει και κυρίως χωρίς να τυφλώνει. Κάθε φορά που η επιθυμία μας δεν γίνεται διαταγή για το πεπρωμένο, συνειδητοποιούμε ότι ίσως αυτό και να συμβαίνει για καλό. Ότι το Σύμπαν κάτι γνωρίζει περισσότερο και μας επιτρέπει να συνεχίζουμε, με μικρά διαλείμματα, το ταξίδι προς την αυτοπραγμάτωσή μας.  Μερικές φορές είναι ίσως καλύτερα να μην επιχειρείς να ακυρώνεις την αρμονία, μέσα στην οποία ζεις εσύ και πολλοί άλλοι ακόμη. Να μην πετάς βότσαλα στη λίμνη κι ύστερα να χαζεύεις τους ομόκεντρους κύκλους που σύντομα θα εξαφανιστούν, όταν η επιφάνεια γαληνέψει. Μπορεί να υποστηρίζει ο Πλάτωνας ότι αθάνατο είναι μόνον ό,τι δεν σταματά ποτέ να κινείται, ο άνθρωπος όμως, εμείς δηλαδή, δεν ανήκουμε εξορισμού στην κατηγορία αυτήν. Συνεπώς, ακόμη κι αν το επιθυμούμε, κάποτε καλό είναι να καθόμαστε στην ησυχία μας. Να συνεχίζουμε τη ζωή μας, όπως την ορίσαμε, όπως αγωνιστήκαμε για να την προσδιορίσουμε και να μην ψάχνουμε συνεχώς αιτίες και αφορμές, για να τής βάλουμε μπουρλότο. Θα ρωτήσετε: «Τι γίνεται όταν οι αιτίες και οι αφορμές αυτές σε τριγυρίζουν επικινδύνως;» «Εξαρτάται» θα σας απαντήσω. Δε γνωρίζω μέσα από ποια κανάλια διέρχεται η πορεία της ολοκλήρωσης του καθενός και ποιον σταυρό πρέπει καθένας μας να σηκώσει, πού να ενδώσει, τι να ανατρέψει και από τι να απέχει (που είναι και το σκληρότερο), όμως όλοι μας αυτήν τη διαρκή δοκιμασία δεν την περνάμε μόνοι μας. Κατά συνέπεια, το αποτέλεσμα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την αλληλεπίδρασή μας με τους άλλους, όσους εμπλέκονται στη ζωή μας και από τις δικές τους αναστολές, παραδοχές και αγκυλώσεις.

Ένας φίλος μου, εκλιπών από τριετίας, ο οποίος απέδιδε μεταφυσικές και φιλοσοφικές ιδιότητες στον εαυτό του, υποστήριζε ότι στη ζωή αυτή το μόνον αναπόδραστο ήταν αυτό που είχε τόση μεταμορφωτική, για την ύπαρξή μας, ισχύ, ώστε η πραγμάτωσή του ήταν αδύνατον να ακυρωθεί. Ήταν ας πούμε, πεπρωμένο. Και αυτό, για να θυμηθώ τη γιαγιά μου, αυτό μονάχα δεν μπορείς να το αποφύγεις.

Καλυψώ Λάζου 

Ο θάνατος του ηθοποιού Στάθη Ψάλτη, μου προκάλεσε το θλιβερό συναίσθημα που γεννά η απώλεια ενός νέου σχετικά ανθρώπου, ύστερα μάλιστα από άνιση μάχη με τον καρκίνο. Το γεγονός από μόνο του, συνιστά για κάθε άνθρωπο, αφορμή να σεβαστεί την οδύνη της οικογένειας και των οικείων του εκλιπόντος και να αποφύγει οτιδήποτε θα προκαλούσε ενοχλητικό θόρυβο.

Ίσως φανώ μικρόψυχη, δεν μπορώ όμως παρά να εκφράσω την απορία μου για την απόφαση του Δήμου Ζωγράφου, η κηδεία του ηθοποιού να γίνει δημοσία δαπάνη. Κι αυτό, γιατί μια τέτοια απόφαση σημαίνει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει την προσφορά του νεκρού στην τέχνη και τιμά με τον τρόπο αυτό, τη συμβολή του στον εθνικό μας πολιτισμό. Είναι άραγε έτσι;

Δεν έχω δει καμία από τις ταινίες του Ψάλτη, ούτε τις επιθεωρήσεις του, τον έχω δει να ερμηνεύει Αριστοφάνη, όπου ήταν πραγματικά καλός, τον θυμάμαι και στον πάλαι ποτέ «Συμβολαιογράφο», όπου επίσης η ερμηνεία του ήταν πολύ καλή. Το πρόβλημα είναι όμως αν αρκούν δύο-τρεις καλές ερμηνείες να στηρίξουν μια δια βίου καλλιτεχνική πορεία, την οποία αμαυρώνουν χιλιόμετρα από βιντεοταινίες κακής ποιότητας και μαγνητοσκοπημένες επιθεωρήσεις γεμάτες από εύπεπτες βωμολοχίες και αισθητικούς εκχυδαϊσμούς. Φοβάμαι ότι το ερώτημα είναι απλώς ρητορικό και διατυπώνεται για την τιμή των όπλων. Η καλλιτεχνική πορεία αξιώσεων απαιτεί θυσίες, ιδεολογία, αφοσίωση, πίστη, ασκητισμό. Δεν συμπορεύεται με συμβιβασμούς. Δημότης Ζωγράφου ήταν ο πρόωρα χαμένος Δημήτρης Ποταμίτης. Δε γνωρίζω αν αυτός κηδεύτηκε ή όχι δημοσία δαπάνη, ξέρω όμως ότι είναι αδύνατη η σύγκριση μεταξύ των δύο ηθοποιών.

Θέλω να εξηγήσω ότι αυτό που με ενοχλεί στην απόφαση του Δήμου Ζωγράφου είναι ότι χάνεται, μέσα από αυτήν, το μέτρο. Ότι μπερδεύουμε και εμείς και κυρίως οι νέοι, τα πρότυπα. Τα αισθητικά και τα καλλιτεχνικά. Το ποιοτικό με το μαζικό. Τεράστια ονόματα της θεατρικής σκηνής δεν αξιώθηκαν μια τέτοια τιμή. Η πολιτεία που αδίκησε, ας πούμε, τον Δημήτρη Χορν, ακόμη κι αυτήν την Αλίκη Βουγιουκλάκη, τιμά τον Στάθη Ψάλτη. Άραγε αυτή η εθνική μας ασυνέχεια και ασυνέπεια, καθαυτή, τι ακριβώς μας αφήνει ως ηθικό δίδαγμα; Ότι τιμάμε τον εραστή της αλήστου μνήμης Κούλας, αγνοώντας καλλιτέχνες με τεράστιο έργο και ουσιαστική συμβολή στην τέχνη; Πριν λίγους μήνες, δυο σπουδαίοι ζωγράφοι, ο Γιάννης Κουνέλης και ο Γιάννης Μόραλης, καλλιτέχνες με ευρωπαϊκή και, ειδικά ο πρώτος, και με διεθνή ακτινοβολία, πέρασαν στην αιωνιότητα. Συγχωρείστε με αλλά δε διάβασα πουθενά ότι ο Δήμος τους ή η Πολιτεία είχαν την ευαισθησία να τους τιμήσουν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο.

Αναρωτιέμαι αν πρέπει να υποθέσω ότι απλώς οι ταγοί της τοπικής αυτοδιοίκησης είναι, σε ένα μεγάλο ποσοστό, αμόρφωτοι ή ημιμαθείς ή παντελώς αδιάφοροι για την παιδεία. Ότι διαθέτουν συμβούλους με ανάλογα χαρακτηριστικά ή ότι αμφότεροι στερούνται γενικής καλλιτεχνικής αισθητικής. Δε μου αρέσει να γενικεύω, ούτε να αδικώ ανθρώπους. Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι οι άνθρωποι της αυτοδιοίκησης, πολύ περισσότερο από τον απρόσωπο κρατικό μηχανισμό, έχουν ευθύνη απέναντι στα παιδιά τους, ένας λόγος παραπάνω επειδή πρόκειται για τα δικά τους παιδιά. Ό,τι κι αν πει, όσα κι αν κάνει το σχολείο, η δύναμη που οι τοπικοί άρχοντες έχουν, χάρη στην προβολή που γίνεται στα λόγια και στα έργα τους, είναι ικανή να ακυρώσει ή και να διαγράψει οριστικά τα κελεύσματα της αποδυναμωμένης, ειδικά στο Λύκειο, καλλιτεχνικής και θεατρικής εκπαίδευσης από τη συνείδηση ενός εφήβου, σε συνδυασμό μάλιστα με την τηλεοπτική αισθητική της πλειοψηφίας του είδους.

Αν κάτι η κοινωνία μας πρέπει να διδάσκει στους νέους με κάθε τρόπο, είναι όχι μόνον να έχουν ιδανικά αλλά και να αγωνίζονται γι’ αυτά. Δεν είμαι αυτή που είμαι κατάλληλη να κρίνει πόσο μάτωσε ο Στάθης Ψάλτης για τα δικά του. Ούτε με αφορά να τον κρίνω. Εύχομαι να είναι ελαφρύ το χώμα που τον σκεπάζει. _

Καλυψώ Λάζου

Αυτές τις ημέρες τα κοινωνικά δίκτυα γέμισαν από κόκκινα αυγά, σούβλες, κατσαρόλες με μαγειρίτσα και κοκορέτσια. Ακόμη και φωτογραφία από κεφαλάκι αρνίσιο βραστό εντόπισα και αντεράκια πλυμένα. Έναν άνθρωπο που κάθε Πάσχα τη βγάζει με λουκάνικα, σαλάτα και τσουρέκι, γιατί δεν μπορεί να φάει τίποτα από τα υπόλοιπα, όλο αυτό το …ας το πούμε συγκαταβατικά, υπερθέαμα, δεν τον ενθουσιάζει κιόλας!

Αλλά τα κοινωνικά δίκτυα είναι χρήσιμα! Ασυζητητί! Ειδικά τις άγιες μέρες! Μπορείς να ευχηθείς «Χριστός Ανέστη» στη φίλη σου στην Αυστραλία ή στη φίλη σου που γιορτάζει στην Πέτρα και για κάποιον λόγο αδυνατείς να επικοινωνήσεις τηλεφωνικά. Μαθαίνεις τα νέα συναδέλφων και μαθητών για όλο το δεκαπενθήμερο που μεσολαβεί, έστω τις ειδήσεις τους σε τίτλους! Μαθαίνουν κι αυτοί τα δικά σου! Ή αυτά που θέλεις εσύ να τους πεις!

Για όλους εμάς που γιορτάζουμε το Πάσχα μακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα μας, τα κοινωνικά δίκτυα μάς επιτρέπουν να πάρουμε μια γεύση από τον εορτασμό του Πάσχα στο νησί και στο χωριό ειδικότερα. Χάρη στα διαδικτυακά της κουμπάρας Αναστασίας στην ΕΡα Αιγαίου, είδα τα φαναράκια στον ουρανό της πόλης και πολύ τα χάρηκα. Ωραίο θέαμα και αξιοπρεπές ταυτόχρονα από αισθητικής απόψεως. Από την άλλη έζησα μια αληθινή τραγωδία: Να ψάχνω πετρανό επιτάφιο και να μην βρίσκω. Ευτυχώς μερίμνησε η φίλη μου η Ειρήνη και ανέβασε μία φωτογραφία. Παρατηρώντας την, θυμήθηκα ότι το εσωτερικό της εκκλησίας δεν είναι η Παναγία. Ρώτησα κι έμαθα ότι φέτος η περιφορά έγινε στον Άη Γιώργη, γιατί γίνονται επισκευές στην εκκλησία πάνω στον Βράχο. Τώρα θα ρωτήσετε: «Είναι αυτό σημαντικό;» Ασφαλώς και είναι. Ίσως όχι εξαιρετικής σπουδαιότητας, ποτέ του όμως κάποιος δε θέλει να αποκόπτεται από τον τόπο που γεννήθηκε.

Έτσι φέτος εκτίμησα, ίσως περισσότερο από κάθε άλλη φορά, όχι για κάποιον συγκεκριμένο λόγο, την τηλεοπτική κάλυψη κάθε συμβάντος στην περιοχή από τον φίλο μου τον Βαγγέλη, ο οποίος μας επικοινωνεί τα νέα του χωριού διαδικτυακά, μέσα από το itvpetra. Όσοι δεν είμαστε γκάγκαροι Αθηναίοι, συναγωνιζόμαστε αναμεταξύ μας, ποιανού αντίστοιχο μέσο ενημέρωσης είναι το καλύτερο! Γίνεται χαμός μ’ αυτό: Ευρυτανία ή Μυτιλήνη; Κρήτη ή Κάρπαθος; Χαλασμός! Κοντραριζόμαστε με παρελάσεις, ακολουθίες, καιρικά φαινόμενα, επισκέψεις επωνύμων! Στο τελευταίο μάς τρώνε όλους τα κυκλαδονήσια ! Και βέβαια η όλη διαδικασία της …ευγενούς αυτής άμιλλας, ευνοεί και το to know us better! «Ορίστε, αυτή εκεί, που βλέπετε, είναι παλιά μου συμμαθήτρια, δεν της φαίνεται, έχει γεμίσει ρυτίδες», «Α, κοίτα, η φίλη μου, ρε παιδί μου, κορμί λαμπάδα, τόσα χρόνια μετά, κοίτα φορά άσπρη φούστα και πλέει πάνω της». «Καλέ, ποιον κοιτά έτσι τούτος πάνω από την εξέδρα των επισήμων;» «Όχι ποιον, ποιαν;» «Α, την κυρία με τα μαύρα που παρελαύνει με τα μωρά!» «Ξερακιανή είναι!» «Περί ορέξεως…».

Οι ατάκες αφορούν στιγμιότυπα από όλα τα δίκτυα γενικά. Αλλά το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου δεν περνά χωρίς την εικόνα της Παναγιάς λουσμένη στα βεγγαλικά. Χωρίς το πετρανό Χριστός Ανέστη. Από το οποίο δεν απουσιάζει το κοινωνικό σχόλιο (ποιους δεν είδαμε να ανεβαίνουν στην εκκλησία;), κυριαρχεί όμως η κατάνυξη, η αγάπη και η νοσταλγία, για ένα δικό μας παρελθόν, αγαπημένο, γιατί είναι το παρελθόν μας, και κρύβει μέσα του τους πιο αγαπημένους μας, τους γονείς μας, την εφηβεία μας, τους συγγενείς μας, την κοκεταρία μας, παλιά φλερτ, την αναμονή μεταμεσονύχτιου ξεφαντώματος, τον τόπο μας βιωμένο από μας τους ίδιους, μια εμπειρία δυνατή και γι’ αυτό και αλησμόνητη!

Αν μου ζητήσετε να συνοψίσω και να καταλήξω, μάλλον χρήσιμα τα θεωρώ τα κοινωνικά δίκτυα. Γιατί, αν συνδυαστούν με την κατά πρόσωπο επικοινωνία, τον πιο άμεσο και αυθεντικό τρόπο ζωής, μάλλον ανανεώνουν τις σχέσεις, τροφοδοτούν τις επαφές, ενισχύουν την μνήμη, προσφέρουν ενημέρωση. Χριστός Ανέστη λοιπόν! Και αυτό εξ αποστάσεως!

Καλυψώ Λάζου