Η δική του Πέτρα είναι τόσο αποκλειστικά δική του και ταυτόχρονα εξίσου δική μου, ώστε καταντά σχεδόν σκανδαλώδες πόσο τα βιώματα και οι αναμνήσεις του ενός ξυπνούν τα αταβιστικά συναισθήματα μιας ολόκληρης κοινότητας δύο σχεδόν διαδοχικών γενεών για την ιδιαίτερη πατρίδα τους.

Ο Στρατής Φραντζέσκος, του Στρατέλ’, για τους φίλους του, έχει υπογράψει, με την επιστημονική του ιδιότητα, αυτήν του αρχιτέκτονα, και μάλιστα του μερακλή, τους «Υδρόμυλους της Λιγώνας», εγκαινιάζοντας την τάση της τελευταίας δεκαετίας τουλάχιστον να κυκλοφορούν ερευνητικές απόπειρες που συμπληρώνουν τις γνώσεις μας για την Πέτρα σε διαφορετικά πεδία του επιστητού. Το πιο πρόσφατο βιβλίο του όμως, «Η δική μου Πέτρα. Μύθοι και πραγματικότητες μια άλλης εποχής (1960-1975)» που κυκλοφόρησε το καλοκαίρι που μας πέρασε από τις εκδόσεις «μύθος» είναι άλλη υπόθεση, που φλερτάρει με το χρονικό και το απομνημόνευμα. Ένας λόγιος καζαμίας που θυμίζει στους παλιούς και συστήνει στους νεότερους μνημεία, τοπία, γεγονότα, συνήθειες, μαζί με τα πρόσωπα που άφησαν τη σφραγίδα ή το χρώμα τους στην ιστορία των τελευταίων εβδομήντα χρόνων : λόγιοι, καλλιτέχνες, επιστήμονες, λαϊκοί τύποι, γλεντζέδες, χαρακτηριστικοί τύποι της αγοράς: ένα ηθογράφημα του φοιτητή με τις κοτλέ καμπάνες, κινηματογραφημένο από έναν κατασταλαγμένο πια άντρα, με καλοκάγαθο βλέμμα και καρδιά γεμάτη αγάπη για όλους.

Το βιβλίο αυτό ο συγγραφέας του το ετοίμαζε τα τελευταία χρόνια, όπως μου εκμυστηρεύτηκε ένα καλοκαιρινό μεσημέρι στην αγορά της Μυτιλήνης, όταν με φώναξε να με κεράσει καφέ στη χόβολη. Όταν το πήρα στα χέρια μου, δυο χρόνια αργότερα, ήξερα τι θα διάβαζα. Δε φανταζόμουν όμως με πόση συγκίνηση θα το διάβαζα. Μέσα στις σελίδες του συνάντησα αγαπημένα φαντάσματα των παιδικών μου χρόνων, από τον παπά - Πλάτωνα και τον μπάρμπα Ανέστη, ως τον Τάκη Ελευθεριάδη, τη γιαγιά μου, τον πατέρα μου. Είδα μέσα από μια αφήγηση που φλέρταρε (δυστυχώς δειλά) με την ηθογραφία του τριάντα το παλίμψηστο μιας άλλης εποχής να αποκαλύπτεται πίσω από τη σημερινή: το καφενείο του Κιντριδέλλη, με τους αυτοσχέδιους μεζέδες και τα ούζα του,  τα τραγούδια και τα γέλια εκείνων των ξενύχτηδων, το κουρείο του Νάκη, το ζαχαροπλαστείο του Φούσκα. Ανέβηκα στο Πετρί, στον Ράχωνα, τρύπωσα στη Λιγώνα, έφτασα ως τα ξωκλήσια της αγροτιάς, τα λιοτρίβια, την Πηγάδα, σεργιάνισα στη σκιά των αρχοντόσπιτων και κατέληξα στον Άη Νικόλα να ανάψω ένα κερί στη μνήμη όσων μάς χάρισαν την Πέτρα που κληρονομήσαμε. Στις φωτογραφίες εποχής, που συνοδεύουν τα κείμενα, είδα την κλάση των γονιών μου, στην πρώτη νιότη τους ακόμη, να κολυμπούν, να χορεύουν στα πανηγύρια, να περιμένουν να βράσει το κισκέκ, να εκκλησιάζονται, να μαζεύονται γύρω από τον γέρο Παπανδρέου για μια αναμνηστική φωτογραφία.

Στο βιβλίο γίνεται μια εμπειρική προσπάθεια να αποτυπωθεί σύντομα η ιστορία των κατοίκων, η προέλευση, τα ιστορικά τους βάσανα. Ταυτόχρονα δημοσιεύονται οι αρχιτεκτονικές αποτυπώσεις μνημείων, δια χειρός πάντα του ίδιου του Στρατή, που πρωταγωνίστησε στην αποκατάσταση πολλών από αυτά.  Η συναισθηματική αξία όμως του έργου δε βρίσκεται εκεί. Ο Στρατής κατέγραψε πώς καθένας  μας αυτοπροσδιορίζεται μέσα από την προσωπική, την ειλικρινή σχέση του με τα χρώματα, τους ήχους, το φως , το κλίμα, τα νησιά, την παλίρροια, τα βότανα, τα δέντρα,  τα πουλιά.

«Όσοι πρόλαβαν την αυγή το πρώτο πέταγμα των γλάρων [..] είναι αυτοί  που ένιωσαν την πρωινή ψύχρα που κατεβαίνει από το βουνό του Λεπέτυμνου, μέχρι το κατάγιαλο. Κουβαλά μαζί του ένα άρωμα ανάμικτο, μέντας, λυγαριάς και τριφυλλιού που σε ανατριχιάζει από τη δροσιά, σου κουκουδίζει το δέρμα».

Δεν ξέρω αν ζήλεψα το συγκεκριμένο απόσπασμα ή αν το υιοθέτησα αυθόρμητα. Είδα μέσα από αυτό όλη μου τη σχέση με τον τόπο μου, κυριολεκτικά και αλληγορικά, βιωματικά και γνήσια, όπως τη διαμόρφωσαν τα πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν στη ζωή μου και τα χρόνια που περνούν. Σκέφτηκα για το απόσπασμα αυτό και μόνον  να  τον ευχαριστήσω._

Καλυψώ Ν. Λάζου-Μπαλτά

Φιλόλογος

Όταν έχεις κουμπάρα τη δική μου, γνωρίζεις πάντοτε αυτούς που πρέπει να ξέρεις σε μια πόλη, πολύ πριν τα φώτα της δημοσιότητας πέσουν πάνω τους και δε σε αφήνουν να τους δεις καθαρά. Γνώρισα την Ανδρομέδα ένα ζεστό αυγουστιάτικο απόγευμα στον Αύλωνα, όπου γινόταν η παρουσίαση της τελευταίας ποιητικής συλλογής της Ντέπης Χατζηκαμπάνη. Εκεί, στην καρδιά του Περάματος, σε μια δροσερή ταβέρνα με γευστικότατες λιχουδιές, ακούσαμε ποίηση, απολαύσαμε μουσική, ήπιαμε ωραιότατο τσίπουρο, ενώ η κουμπάρα Αναστασία διάβαζε από τον υπολογιστή της την ομιλία της για τη φίλη της, τη Ντέπη, και υποδεχτήκαμε αργά το βράδυ, λίγο πριν την αναχώρηση, την Αγλαΐα Κυρίτση, πεινασμένη, σαν λύκο, ύστερα από Νομαρχιακό Συμβούλιο.

Η Ανδρομέδα τριγυρνούσε ξυπόλητη ανάμεσά μας, έπαιζε πιάνο, φορώντας ένα έντονο γαλάζιο κοντό καφτάνι, χαμογελούσε και συνεχώς κουβέντιαζε για πλεκτά βραχιολάκια. Γύρω μας οι παρέες έρχονταν και έφευγαν, η βραδιά κύλησε σαν το νερό, στην επιστροφή ρίξαμε έναν γενναίο καυγά με την κουμπάρα στο αυτοκίνητο, κάτι με το προσφυγικό ήταν, έφταιγε και το τσίπουρο, δε θυμάμαι ακριβώς γιατί, έτσι κι αλλιώς το άλλο πρωί καμιά δε θυμόταν τι ακριβώς είχε συμβεί.

Ξανασυνάντησα την Ανδρομέδα το βράδυ των γενεθλίων μου, στο «Ιστορικόν», γιατί η Αναστασία σκέφτηκε ότι είναι καλή ιδέα να ακούσουμε μια βραδιά που φυσούσε την Ντέπη να παίζει μουσική, πίνοντας τα μοχίτο που μας ετοίμαζε η Πελαγία. Η Ανδρομέδα κάθισε μαζί μας, μετά τα μεσάνυχτα, όταν πια βρισκόμασταν στον τέταρτο γύρο της οινοκατάνυξης. Κάπου εκεί ανάμεσα στο κύμα που έσκαγε στα πόδια μου, στα μηνύματα στο κινητό, να είστε καλά όλοι σας, και στις μουσικές της Ντέπης, που μας πρόσφερε μια νοσταλγική βραδιά, έμαθα και την ιστορία της. Δεν σκοπεύω να τη γράψω. Ούτε να τη σχολιάσω. Όσο μεγαλώνει μέσα μου ο φόβος για τα χρόνια που περνούν, τόσο περισσότερο πιστεύω ότι πρέπει ο άνθρωπος να κάνει αυτό που λαχταρά η ψυχή του.

Ύστερα από εκείνο το βράδυ οι εξελίξεις στάθηκαν ραγδαίες. Την επόμενη μέρα ο Μήτσος έμαθε ότι θα είναι φοιτητής στη Θεσσαλονίκη, το βράδυ, μόλις συνήλθαμε από την ημικρανία του πρωινού, το γιορτάσαμε μέχρις εσχάτων, μετά αρρώστησα, και μόλις άνοιξα τα μάτια μου χτύπησε το τηλέφωνο κι οι διακοπές μου τέλειωσαν απότομα εκείνη την Κυριακή το μεσημέρι, όταν άφησα πίσω μου τη Μυτιλήνη με κατεύθυνση για τον Πειραιά. Δεν ξαναείδα την Ανδρομέδα. Διάβασα πρόσφατα όμως ότι πρωταγωνιστεί στον τοπικό και όχι μόνον τύπο με τον αγώνα της. Προσωπικά της εύχομαι να τον κερδίσει. Πιστεύω, γιατί πια μεγάλωσα, ότι αυτό θα συμβεί, όχι γιατί εκτέθηκε στα φώτα της δημοσιότητας, όχι γιατί είχε την τόλμη και εκτέθηκε, αλλά μόνον αν η ελληνική νομοθεσία προβλέπει τις ανάγκες που γεννιούνται εγκαίρως και σπεύδει να αναπροσαρμοστεί, για να τις καλύψει.

Επειδή η Ανδρομέδα μού ήταν συμπαθής, διάβασα πολλά που την αφορούσαν. Κάποια υπερβολικά και μαξιμαλιστικά, αναπόφευκτο παρελκόμενο της στενής σχέσης με τη δημοσιότητα. Εν συντομία: Αποτάσσομαι όσους της επιτίθενται, δεν προσυπογράφω διάφορες αναφορές στη Judith Butler, νομίζω χάνεται η ουσία της φεμινιστικής της θεωρίας. Επίσης, ορίζω αλλιώς τη γενναιότητα: γενναίοι πια, για μένα, είναι οι καθημερινοί, οι συνηθισμένοι άνθρωποι, που απαρατήρητοι σηκώνουν έναν βαρύ σταυρό: μια μάνα άνεργη, μια γυναίκα άρρωστη, ένα θύμα βίας, που συνεχίζει να ζει και να ελπίζει. Μεγαλώνω είπαμε! Σέβομαι την ανάγκη και τον αγώνα της Ανδρομέδας. Εκτιμώ γενικά όλους τους ανθρώπους που αντιστάθηκαν στις συμβάσεις και αντιμετώπισαν τις συνέπειες (λιγότερες ή περισσότερες δεν έχει σημασία). Ελπίζω η απόφαση που περιμένει να τη δικαιώσει και να τη λυτρώσει. Λογοθετικά. Θα τη συμβούλευα να μιλά λιγότερο στα μέσα (ξέρω πως όλοι τώρα με βρίζετε). Η πραγματική ζωή αρχίζει, μόλις κλείσουν. Είναι δύσκολη. Είναι όμορφη. Είναι μοναδική. Της εύχομαι να ζήσει τη δική της, όπως επιθυμεί._

Καλυψώ Ν. Λάζου-Μπαλτά

Φιλόλογος

Το έχω εξομολογηθεί πολλές φορές από αυτήν εδώ τη στήλη: ενημερώνομαι για πολλές και σημαντικές εξελίξεις στη ζωή μου, στη διάρκεια της επίσκεψής μου στο μουσείο Teriade. Οι σταθεροί αναγνώστες μου γνωρίζετε ότι είναι η μεγάλη μου αγάπη, η αδυναμία μου στο νησί. Δεν υπάρχει καλοκαίρι που να μην το επισκέφτηκα, δεν πέρασε χρονιά που να μην έγραψα κάτι γι’ αυτό. Φέτος είμαι ιδιαίτερα χαρούμενη, γιατί -επιτέλους- ύστερα από πολύ καιρό έχω τη χαρά και την ευκαιρία να γράψω πολύ καλά πράγματα.

Το τηλέφωνο που χτύπησε φέτος στις 25 Αυγούστου το μεσημέρι με βρήκε να χαζεύω τον Σαγκάλ: ο Δάφνης ερωτευόταν σταθερά τη Χλόη του, μέσα στα δυνατά χρώματα του ιμπρεσιονισμού, μέσα στην προστατευτική αγκαλιά της φύσης, κι εγώ απολάμβανα το όνειρο, ώσπου χτύπησε το κινητό και πριν απαντήσω ακόμη ήξερα ότι κάτι συμβαίνει και πρέπει να ξυπνήσω από το δικό μου όνειρο, να εγκαταλείψω τον δικό μου παράδεισο μια εβδομάδα σχεδόν νωρίτερα από ό,τι είχα προγραμματίσει και να επιβιβαστώ σε ένα θαλάσσιο κήτος, που θα με ξεβράσει στον Πειραιά.

Σήμερα, έναν μήνα ακριβώς μετά, από εκείνη την πρόωρη αποδημία, τώρα που η απογοήτευση της πρόωρης αναχώρησης έχει συμβιβαστεί μέσα μου με τα κέρδη των επαγγελματικών υποχρεώσεων που την εκβίασαν, όταν σκέφτομαι το μουσείο, το πρόσωπό μου λάμπει - χαμογελώ…

Το νέο διοικητικό συμβούλιο κατάφερε να εξασφαλίσει καθημερινό σταθερό ωράριο επίσκεψης - να θυμίσω ότι επισκέπτομαι τη Μυτιλήνη το καλοκαίρι, σε μια περίοδο τουριστικής ανάκαμψης, τουλάχιστον για τα δικά μας τοπικά δεδομένα. Άφησα πίσω μου το μουσείο του Θεόφιλου και παρατήρησα με ανακούφιση ότι δεν ήμουν η μόνη. Έφτασα στο κτίριο και ανακάλυψα ότι υπήρχαν επισκέπτες: έξω και μέσα στο μουσείο. Πέρασα την υπέροχη είσοδο για άλλη μια φορά, έστριψα το κεφάλι μου δεξιά και αντίκρισα για πρώτη φορά ύστερα από πάρα πολλά χρόνια, από δεκαετίες, για να ακριβολογώ, το πωλητήριο του μουσείο γεμάτο, από πελάτες και εμπορεύματα, πλούσιο και ακόμη περισσότερο ενισχυμένο από όσο το θυμάμαι να είναι στα φοιτητικά μου χρόνια.

Η πρόωρη αποδημία με έκανε να επισπεύσω τις αγορές μου. Πήρα τα δώρα μου όλα για τους φίλους της Αθήνας από το πωλητήριο του Μουσείου. Υπέροχες κούπες του καφέ διακοσμημένες με τα ζωγραφικά συμπληρώματα του Πικασό στην ποίηση του Πιέρ Ρεβερντύ, σε καθαρά συμβολική τιμή. Παιδικά παζλ με έργα του Χουάν Μιρό, για την τετράχρονη κόρη της φίλης μου- περιττό να σας πω ότι το καταευχαριστήθηκε, μπλουζάκια με τον βασιλιά Υμπί του Αλφρέντ Τσαρί, πάλι δια χειρός Μιρό- εκεί είχαμε ένα θέμα με το νούμερο, αλλά ο φύλακας φρόντισε να το αντιμετωπίσει, κάνοντας ανασκαφές στην αποθήκη. Υπέροχα τετράδια με εξώφυλλα έργα του Σαγκάλ και του Ματίς - στη μισή τιμή από όσο διαθέτει τα δικά του το πολυκατάστημα του ΙΚΕΑ, που οι παραλήπτες τους λάτρεψαν και φυσικά μικρές συλλογές από αντίγραφα έργων τέχνης από εκδοτικές ενότητες που το μουσείο φιλοξενεί, Πικάσο, Σαγκάλ, Τζιακομέτι, Ματίς, Λεζέ, μια από τις οποίες στολίζει ήδη τους τοίχους του γραφείου μου στο σχολείο!

Ένα μουσείο δεν είναι το πωλητήριό του ασφαλώς. Δεν είναι μόνον αυτό. Χρειάζεται όμως έσοδα. Και το συγκεκριμένο επί πάρα πολλά χρόνια δεν έκανε τίποτα γι’ αυτό. Ένας κυριολεκτικά διεθνούς κύρους θησαυρός παραμένει - για καλή δική μας τύχη και για κακή δική του- αγκυροβολημένος σε μια γωνιά του νησιού μας, κι αντί ήδη να τον έχουμε αξιοποιήσει στο έπακρο, τον παραμελούμε. Εύχομαι και πιστεύω ότι το νέο διοικητικό συμβούλιο θα κάνει ωραία πράγματα και θέλω να ελπίζω ότι θα κάνει πολλά. Γιατί είναι πάρα πολλά όσα μπορούν και όσα χρειάζεται να γίνουν. Περιμένω ότι θα ξημερώσει μια μέρα που οι ντόπιοι θα εξοικειωθούν με τα εκθέματα και τα ξενικά ονόματα αυτού του διώροφου κτιρίου, αν όχι γνωστικά, τουλάχιστον βιωματικά! Ως τότε συνεχίζω να το θυμάμαι και να χαμογελώ. _

Όσο μεγαλώνεις, αντιλαμβάνεσαι ως ύβρη κάθε σπατάλη του χρόνου που περνά. Του χρόνου που σου χαρίζεται, για να κάνεις όσα σου αρέσουν, για να απολαύσεις. Ειδικά στη διάρκεια αυτού του ευλογημένου χρόνου των διακοπών, κάθε λεπτό που περνά είναι ένας ύμνος στη χαρά της ζωής, στο μυστήριο της Δημιουργίας.

Ανακαλώ μιαν ατάκα από παλιότερο κείμενό μου, ότι είναι χίλιες φορές προτιμότερο να γράφεις ποίηση παρά να παίζεις τάβλι. Αυτό βέβαια γράφτηκε στο πλαίσιο της ανάπτυξης μιας επιχειρηματολογίας υπέρ της καλλιτεχνικής δημιουργίας, της έστω και άτεχνης και ακατέργαστης. Πριν μια εβδομάδα περίπου, το μάτι μου έπεσε σε μια παρέα ταβλαδόρων και προς στιγμήν θυμήθηκα ότι έχω τουλάχιστον δύο χρόνια να παίξω τάβλι. Και τότε αισθάνθηκα ένα μεγάλο κενό να με πλημμυρίζει για όλα εκείνα τα δήθεν «ασήμαντα», που όμως έχουν τη μαγική ιδιότητα να μας κάνουν ευτυχισμένους. Θυμήθηκα με πραγματική νοσταλγία ότι ποτέ μου δεν κέρδισα ούτε μισή παρτίδα από κανέναν συμπαίκτη μου, μολονότι γνώριζα όλες τις δυνατές κινήσεις και τους συνδυασμούς. Δεν έχω αξιωθεί κέρασμα στη μακρόχρονη θητεία μου στο «άθλημα». Και τότε σκέφτηκα λιγάκι ότι στη διάρκεια της ζωής του ο άνθρωπος κάνει συχνά πολλές θυσίες, για να υπηρετήσει τα επαγγελματικά του ιδανικά. Τις περισσότερες σε βάρος της κοινωνικότητάς του.

Δε θα μιλήσω για την… «καλλιτεχνική μου» πορεία. Απαξιώ. Γενικά πιστεύω ότι ο άνθρωπος δικαιούται, αν το αισθάνεται, να εκφράζεται λογοτεχνικά, χρειάζεται ωστόσο να συνδυάζει επιτυχώς την αυτοέκφραση με τη σιωπή. Όποιος φιλοδοξεί να εξελιχτεί σε δημιουργό, πρέπει να δημοσιεύει με τεράστια φειδώ, για να μην εκτίθεται. Ή να μη δημοσιεύει τίποτα. Αυτή είναι η δική μου περίπτωση. Αν εξαιρέσει κανείς ένα μικρό διήγημα, που δημοσιεύτηκε κάποτε σε συλλογικό τόμο, ευτυχώς με ανδρικό ψευδώνυμο. Όσο το ξαναδιαβάζω και εντοπίζω με τον αέρα μιας παρελθούσας εικοσαετίας τις αισθητικές ατέλειες, τόσο περισσότερο βεβαιώνομαι ότι ο αυθορμητισμός και το συναίσθημα προδίδουν, όχι μόνον σε συνθήκες πραγματικής ζωής, αλλά και στην απόπειρα της καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Έτσι, τον τελευταίο καιρό, αρνούμαι σταθερά να παραβρεθώ σε πολιτιστικές εκδηλώσεις, που διαισθάνομαι ότι θα είναι κάτω του μετρίου, ή τις οποίες, λόγω απουσίας ειδικών γνώσεων, αδυνατώ να κατανοήσω. Έχοντας υπηρετήσει το πολιτιστικό ρεπορτάζ για περίπου έξι ωραία χρόνια, καταλαβαίνω από την πρόσκληση ακόμη τον κίνδυνο της σπατάλης του χρόνου και τον αποφεύγω. Πριν από δυο χρόνια, εξαφανίστηκα να δω μια φίλη μου, στο νοτιοδυτικό άκρο του νησιού, έχασα «σοβαρά καλλιτεχνικά δρώμενα» αλλά κέρδισα ένα δημιουργικό διήμερο, που περιλάμβανε μπάνιο σε μια από τις ωραιότερες παραλίες του νησιού, βουτιές στις αγαπημένες μου ιαματικές πηγές, και ελεύθερη περιήγηση στις γειτονιές ενός όμορφου χωριού.

Τα ίδια έκανα και πέρσι, το ίδιο προσπαθώ να κάνω και φέτος. Αλλά η κακή μου η τύχη δε με αφήνει να απολαύσω την αυτοσυνειδητοποίησή μου. Δυστυχώς πολλοί από τους φίλους μου είναι λάτρεις του πνεύματος και άλλοτε με σέρνουν στις πιο απίθανες παράτες, άλλοτε με κράζουν, επειδή αρνούμαι να τους ακολουθήσω. Αυτό δε σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι δε γίνονται και πολύ ωραίες εκδηλώσεις, τις οποίες αξίζει πάντα να τις παρακολουθείς. Δεν θέλω να παρεξηγηθώ. Απλώς η περίοδος που διανύω, η ανάγκη μου να ξεκουραστώ και να είμαι απόλυτα ειλικρινής με τον εαυτό μου, με κάνει να θέλω να απέχω. Από πράγματα, στα οποία, υπό άλλες συνθήκες, θα δήλωνα την παρουσία μου πρώτη και καλύτερη.

Έτσι φέτος πηγαίνω μόνον εκεί που ξέρω ότι θα περάσω καλά. Εκεί που θα καμαρώσω φίλους και μερακλήδες γνωστούς. Παρακολουθώ επιλεγμένες ταινίες στον θερινό κινηματογράφο, στον Μόλυβο. Αν και από εκεί κάνω συχνά κοπάνα, για να απολαύσω άλλο ένα ηλιοβασίλεμα, στην άδεια παραλία, στην Άναξο, με τον φίλο μου τον Βασίλη, ή για μια νυχτερινή βαρκάδα στο νησί με τη Βάνα, τη νύχτα της Πανσελήνου._

Ο Ασημάκης Παπαδόπουλος είναι ένας πενηνταπεντάρης δημόσιος υπάλληλος, που περνά την εβδομάδα του σε ένα ευρύχωρο πολύβουο γραφείο, γεμάτο γυναίκες όλων των ηλικιών. Και να μην ήθελε, το φλερτ είναι ο μόνος σύμμαχός του, στο φθινοπωρινό τοπίο της ηλικίας, του έγγαμου βίου και του πενθήμερου μαρτυρικού του οχταώρου. Αισθάνεται όμως κόκορας στο γραφείο του. Λόγω της προχωρημένης λειψυδρίας, συγγνώμη λειψανδρίας θέλω να πω, οι κυρίες του επαγγελματικού του χαρεμιού, του τρίβονται: να τους καρφώσει έναν πίνακα, να ξεμπλοκάρει τους υπολογιστές, να τις συμβουλέψει για την ορθότητα των αποφάσεων της διοίκησης. Όλο και χαχανίζουν με τα σόκιν ξεροκόμματα που τους πετά, βάλσαμο στην άνυδρη σεξουαλικότητα όλων τους.

Όλα κι όλα! Ο Ασημάκης Παπαδόπουλος κάνει διακρίσεις στα σεξουαλικά του πειράγματα. Ανέκαθεν είχε άλλωστε αδυναμία στις πολύ νεότερές του όρνιθες, παρντόν, κυρίες. Μόλις ο ηλικιακός υδράργυρος του γυναικόκοσμου κατεβαίνει επικινδύνως, ο πάντα ολιγόλογος και αθόρυβος Ασημάκης δε βάζει γλώσσα μέσα. Εξυπηρετεί το κοινό του, ακκιζόμενος και φλερτάροντας ασύστολα. Ξεθαρρεύει, λέει, γελά, γίνεται αθυρόστομος, βγάζει από το συρτάρι το «σεξ». Όχι τον έρωτα, το σαρκικόν, μη του προκύψει και τίποτα, να έχει και το κεφάλι του ήσυχο. Σκύβει στο αυτί των νεαρών κυριών, σιγομουρμουρίζει, ψιθυρίζει, χαριεντίζεται, τις περιμένει με λαχτάρα να κολλήσουν το κεφάλι τους στο δικό του, να πουν τα δικά τους δήθεν, τα οικεία, τα προσωπικά.

Κάθε φορά όμως που ο μέσος όρος της ηλικίας των γυναικών πλησιάζει τη δική του, ο Ασημάκης σοβαρεύει, κλείνεται στον εαυτό του, ή βρίσκει την περίσταση να μιλήσει για τη γυναίκα του: αρχίζει τότε να διηγείται περιστατικά του μακρινού και του πρόσφατου παρελθόντος, αφελώς, χωρίς να συνειδητοποιεί πόσο η αφήγησή του τον προδίδει. Κάθε φορά που κάποια κυρία αρχίσει να κάνει σ’ αυτόν τα πειράγματα που συνηθίζει να απευθύνει στις κυρίες της αυλής του, ο Ασημάκης βγάζει το ζύγι της ηλικίας. Αν η κυρία περνά τη βάση, τα δέχεται και τα ανταποδίδει, σε διαφορετική περίπτωση, θυμίζει επίμονα πόσο του λείπει η γυναίκα του. Μόλις όμως ανοίξει η πόρτα και εισβάλλει μια νεοδιόριστη υπάλληλος που του κουνιέται, ο Ασημάκης παρακάμπτει τη συζυγική του αφοσίωση κι αρχίζει τη σπονδή στον βωμό του ανικανοποίητου αισθησιασμού…

Η θανάσιμη πλήξη, η ακαμψία του Ασημάκη Παπαδόπουλου είναι το αποτέλεσμα της προσπάθειάς του να συνταιριάξει τον συντηρητισμό με τη φυσική του τάση φυγής από κάθε μορφής δεσμεύσεις. Ατυχώς ο νικητής στην απόπειρα αυτή, που εξελίχτηκε σε πάλη, είναι προφανής εκ του αποτελέσματος. Ο Ασημάκης, όπως οι περισσότεροι δημόσιοι υπάλληλοι, θα ήθελε σφοδρά να είναι κάποιος άλλος. Να κάνει σεξ, μάλλον να μπορεί να κάνει σεξ με τις νεαρές κυρίες που του αρέσουν. Να καταφέρνει να τις ικανοποιεί. Να μη φορά ριγέ εσώρουχα με άσπρα ρούχα. Όλα του τα απωθημένα τα επενδύει επιτυχώς στο κουτσομπολιό. Κατά προτίμηση στο κακόβουλο. Στο οποίο επιδίδεται ως γνήσιο αρσενικό με τον κολλητό του, Βασίλη Μιχαλάκη, κατά δήλωσή του, φανατικό γόη γυναικών, στην πραγματικότητα όμως, άτομο αμφίθυμο σεξουαλικά, στην καλύτερη περίπτωση αμοιβάδα.

Κάθε μεσημέρι στις δώδεκα και μισή, οι δυο φίλοι συναντιούνται απαρεγκλίτως στο υπόγειο καφενείο του Υπουργείου και ενώ τσακίζουν ένα καραφάκι τσίπουρο, επιδίδονται στην αγαπημένη τους συνήθεια: το κουτσομπολιό. Με ποιον τραβιέται η μία, με ποιαν είναι παράνομο ζευγάρι ο άλλος, ποιος εποφθαλμιά το τμήμα τους στις επόμενες κρίσεις να το καρφώσουν στον προσωπάρχη, αν υπάρχουν ακόμη γυναίκες που φορούν μπραζίλιαν, πόσο θα τους κοστίσει να εξαγοράσουν πλασματική προϋπηρεσία… και άλλα πολλά.

Ο Ασημάκης επιστρέφει στο γραφείο του πάντα με αινιγματικό βλέμμα. Στη ρουτίνα του. Μόλις οι δείχτες του ρολογιού δείξουν τρεις, θυμάται μια ακόμη ανάγκη του υλικού βίου. Την οποία μπορεί να ικανοποιήσει στο ακέραιο. Έτσι σπεύδει να εξέλθει από το γραφείο του βιαστικός, έχοντας τη συνείδησή του ήσυχη, μια και κέρδισε με το σπαθί του τον επιούσιο._

Καλυψώ Λάζου

Την περασμένη εβδομάδα, βαρέθηκα να διαβάζω σχόλια για τη διαφορά ηλικίας του Γάλλου Προέδρου και της γυναίκας του, για την εμφάνιση της τελευταίας, για την ιδανική διαφορά ηλικίας των παντρεμένων ζευγαριών. Ποια είναι αυτή, κανείς δεν μας εξήγησε. Ο Αριστοτέλης προσπάθησε κάτι να κάνει μερικές χιλιάδες χρόνια πριν, δυστυχώς όμως, πολλές αντιλήψεις του σήμερα θεωρούνται παρωχημένες. Οι κουτσομπόληδες που ήθελαν να υποδυθούν τους σκεπτόμενους άρχισαν να υπαινίσσονται φυλετικό ρατσισμό, συγκρίνοντας το γαλλικό με το αμερικάνικο προεδρικό ζεύγος και διαπιστώνοντας ότι κανένας δεν διαμαρτύρεται, όταν ο σύζυγος είναι μερικές δεκαετίες μεγαλύτερος από τη σύζυγο, όσο εμφανές κι αν είναι αυτό. Τώρα ξύπνησαν! Να μη σας τα πολυλογώ, την περασμένη εβδομάδα διάβασα άπειρες ανοησίες!

Ποιος είναι αυτός που έχει τη συνταγή για έναν επιτυχημένο γάμο, μια ευτυχισμένη σχέση ή συμβίωση; Αν υπάρχει τέτοια, γιατί ο κάτοχός της δεν έγινε ακόμη κροίσος; Γιατί αυξάνονται τα διαζύγια και οι συμβατικές σχέσεις; Γιατί πληθαίνουν οι εξωσυζυγικές περιπέτειες; Γιατί τα ζευγάρια υποφέρουν από ρουτίνα;

Η επιλογή συντρόφου σχετίζεται άμεσα με τις αρχές, την αξιοπρέπεια και την προσωπικότητα του καθενός μας. Και τα παραπάνω αφορούν μόνον τα κριτήρια, με τα οποία κάποιος επιλέγει σύντροφο, όχι το πρόσωπο και την αισθητική του συντρόφου του. Βλέποντας ένα ζευγάρι, συνήθως μπορείς με μια πρώτη ματιά να εικάσεις τι περίπου έψαχνε καθένα από τα δύο έτερα ημίσεα από το άλλο φύλο την εποχή που διάλεγε μόνιμο σύντροφο: σεξουαλικότητα, εξωτερική εμφάνιση, χρήματα, πνευματικότητα, εμπειρίες, προσωπικότητα, έναν πυγμαλίωνα ή μήπως ένα θύμα; Ήταν κονφορμιστής ή επαναστάτης; Τίποτα από αυτά δεν έχει επίσης τόσο μεγάλη σημασία.

Το κρίσιμο ερώτημα, όταν συναντάς ανθρώπους που συμβιώνουν για πολλά χρόνια μαζί, είναι αν είναι ευτυχισμένοι μέσα στη σχέση τους. Αν δεν έχουν βαρεθεί ακόμη και τον ίδιο τους τον εαυτό. Κι αν κάποιος καταφάσκει στο πρώτο ερώτημα, το κρίσιμο ζητούμενο είναι αν οι άνθρωποι αυτοί μπορούν να απαντήσουν πώς το κατάφεραν. Όχι επειδή υπάρχουν συνταγές στις σχέσεις. Αλλά γιατί κανένας δεν έγινε ευτυχισμένος από τύχη! Μόνον με σκληρή προσπάθεια ανοίγουν οι πύλες του παραδείσου, αν υπάρχουν τέτοιες, χωρίς να είναι βέβαιο ότι πάντα η επιμονή στις περιπτώσεις αυτές αποδίδει. Κι οι άνθρωποι που καταφέρνουν να παραμένουν ευτυχείς με τα έτερα ημίσεά τους για πολλά χρόνια είναι εκείνοι, των οποίων τα όνειρα δεν απειλούν την προσωπικότητα του συντρόφου τους. Είναι αυτοί που έχουν αυτογνωσία, έχουν κοπιάσει, έχουν ξεπεράσει τον εγωισμό τους κι έχουν χαρτογραφήσει τις ανάγκες του συντρόφου τους. Τις οποίες και προσπαθούν να καλύπτουν, χωρίς να καταπιέζονται. Για να συνεχίζουν οι άνθρωποι να συμβιώνουν, πρέπει κάτι να τους ενώνει.

Όσο τα γράφω αυτά, αισθάνομαι την ανάγκη να ζητήσω έναν κασκαντέρ γιατί η συντροφικότητα μου μοιάζει από επικίνδυνη έως ακατόρθωτη. Δεν γνωρίζω το μυστικό των μακροχρόνιων σχέσεων. Ακόμη κι αν υπήρχε ένα και το μάθαινα, δεν ξέρω αν θα ήθελα να πληρώσω το τίμημα! Πριν λίγο καιρό, μια κοινή γνωστή μού εκμυστηρεύτηκε ότι ένα παλιό μου αίσθημα χώρισε, γιατί λέει η σύζυγος, η οποία ασκεί ελεύθερο επάγγελμα, ήταν πολύ αφοσιωμένη στην καριέρα της. Γέλασα μέσα μου. «Πάντα εν σοφία εποίησεν» σκέφτηκα και ευχαρίστησα το σύμπαν που χώρισε τους δρόμους μας. Πώς θα άντεχε ο δόλιος την εργασιολαγνεία μου (έτσι λέγεται, ακριβώς έτσι) και μάλιστα με το πενιχρό περιτύλιγμα ενός κουτσουρεμένου μισθού δημοσίου; Να με φανταστώ αργόσχολη κυρία επιστήμονος κυρίου ούτε ως αποκριάτικη μεταμόρφωση δεν το διανοήθηκα… «Και στον τάφο σου θα πάρεις μαζί τρία laptop» συνηθίζει να λέει μια φίλη μου.

Καθώς πλοηγούμαι από ιστοσελίδα σε ιστοσελίδα και ξαναδιαβάζω κείμενα και υπότιτλους στις φωτογραφίες της επίσκεψης του γαλλικού προεδρικού ζεύγους στην Αθήνα, καταλαβαίνω πόσα απωθημένα κουβαλούμε οι άνθρωποι, πόσα ανικανοποίητα προσπαθούμε να κατευνάσουμε, κάθε φορά που βάζουμε στο μικροσκόπιο την ευτυχία των άλλων…

Καλυψώ Λάζου

Ένα μεγάλο πρόβλημα στο νησί για όσους δε ζούμε στη νησιωτική πρωτεύουσα, είναι ότι για τις περισσότερες, αλλά και τις απλούστερες συναλλαγές μας με το ελληνικό δημόσιο, είμαστε αναγκασμένοι να ξυπνήσουμε το πρωί και να ταξιδέψουμε μία ώρα, μέσα στη ζέστη. Όλοι ενοχοποιούμε τη γραφειοκρατία. Αν και κάποιοι ισχυρίζονται ότι ως σύστημα διοίκησης έχει ως πλεονέκτημα την εξασφάλιση της ομοιογένειας στη λειτουργία κάθε υπηρεσίας, άρα τη δίκαιη και αξιοκρατική αντιμετώπιση του πολίτη, η μεγάλη πλειοψηφία της πιστώνει την ταλαιπωρία και την αγανάκτηση των καθημερινών συναλλαγών με το επίσημο κράτος.

Αν βρεθείς στην καρδιά του καλοκαιριού σε μια τυπική δημόσια υπηρεσία του νησιού πάντως, σε περιμένει το εξής συνηθισμένο θέαμα: Από τη μέσα πλευρά του γκισέ, ο δημόσιος υπάλληλος: νωθρός, κακοπληρωμένος, σε ώρα υπηρεσίας, αντιμετωπίζει την κάψα του κατακαλόκαιρου μόνο με ένα air condition. Από την έξω πλευρά ο περίφημος πολίτης: ξεκούραστος, αεράτος, με αμφίεση διακοπών, αρωματισμένος, με την αντηλιακή του κρέμα. Είναι να μην μπει ο καημένος ο εργαζόμενος στον πειρασμό να τον δυσκολέψει;

Στο γκισέ περιμένουμε ουρά δεκαπέντε άνθρωποι. Ο υπάλληλος βαρέων βαρών καταβροχθίζει λίγο πριν τις εννέα το πρωί, μια μπαγκέτα με σαλάμι και μια σάλτσα κόκκινη. Με το ένα χέρι κρατά το ψωμί και με το άλλο πληκτρολογεί στον υπολογιστή. Χτυπά το όνομα της μανούλας μου. Γυρίζει και με κοιτά υποψιασμένος: «Ιδώ λέγ ότ’ η μάνα σ’ είνι ζουντανή». «Ε, για να το διορθώσουμε, ήρθα» απαντώ με συγκατάβαση. «Ληξιαρχική πράξη θανάτου» προστάζει. Του την παρουσιάζω. Τη διαβάζει δύσπιστα. «Κόρη μ,’ ιδώ γράφ’ ότι η Ηρώ Λάζου πέθανι. Στου κουμπιούτερ βλέπου Ηρώ Χατζηγεωργίου». «Εκεί λέει ότι η Ηρώ Λάζου το γένος Χατζηγεωργίου πέθανε. Το πατρικό της ήταν έτσι». Αγριεύει. «Κουρ’τσ’ελ’ μ’» (εδώ με λιώνει με το κομπλιμέντο) «πού ξέρουμι ιμείς ότι είναι του ίδιου κι του αυτό πρόσουπου;»

Έχω μαζί μου πάντα μια βεβαίωση ταυτοπροσωπίας. Την πασάρω. Α, ρε μάνα! Δέκα χρόνια μετά η Δημόσια Διοίκηση δε αφήνει την ψυχούλα σου να αναπαυτεί! Παίρνει το έγγραφο με τα λερωμένα χέρια κι αφήνει ένα αποτύπωμα πάνω στο «Ηρώ». Η μάνα μου έξαλλη θα γινόταν που της κηλίδωσε το όνομα. Από σεβασμό στη μνήμη της, θέλω να τον δείρω. Κατεβάζει το γυαλί στη μύτη. «Άκ’σι» αποφαίνεται «η βιβαίουσ’ είνι ιντάξ’. Αλλά δεν μπουρώ να πάρου τ’ν ληξιαρχική». «Γιατί, χαρά μου;» ρωτώ έχοντας πια χάσει την ψυχραιμία μου. «Γιατί είναι βγαλμέν’ ένα ιξάμηνο πριν. Ου νόμους του λέει ρητώς: Δύο μήνες πριν το κάθι δικαιουλουγητικό. Αμ πώς;» «Υπάρχει κίνδυνος ανάστασης;» ρωτώ και σας βεβαιώνω ότι ο διάλογος είναι πραγματικός. «Εμ, τώρα πού να τα ξέρου αυτά τα πράματα; Δεν είμι κι Θιός! Έλα αύριο, μουρέλι μ’, μι του σουστό χαρτέλ’ να του τιλιούσουμι».

Με κοιτά χαιρέκακα να απομακρύνομαι. Θυμάμαι ότι στο αυτοκίνητο έχω μια πιο πρόσφατη ληξιαρχική πράξη, γιατί, όταν πηγαίνεις σε δημόσια υπηρεσία, εκτός των δικαιολογητικών πρέπει, για να τελειώσεις αυθημερόν, να έχεις μαζί σου και μια αλλαξιά εσώρουχα, πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων, μια φωτογραφία σε προεκλογική συγκέντρωση του εκάστοτε κυβερνώντος κόμματος, ραβασάκια από την εφηβεία σου, μαγειρικές συνταγές, μια βιντεοκασέτα με δύο έργα σεξ και τη διαθήκη σου μεταφρασμένη σε δύο γλώσσες, γιατί ελλοχεύει το εγκεφαλικό. Με χαμόγελο εξίσου χαιρέκακο με το βλέμμα του, επιστρέφω στο γκισέ, αφού έχω ανανεώσει χτένισμα και κραγιόν.

Καταλαβαίνει από το ύφος μου. Του έχει ξανασυμβεί. «Πήγις Πέτρα κι γύρ’σις; Κιόλα;» ρωτά. Του πασάρω το χαρτί. Χωρίς λόγια. Η εκδίκηση είναι ένα πιάτο που τρώγεται κρύο. Συνειδητοποιεί ότι δεν έχει άλλη επιλογή από το να με εξυπηρετήσει. Με κοιτά, το ύφος του γίνεται θλιμμένο. «Πέθανι η μανούδα σ’;» σχολιάζει μισοκακόμοιρα «Ε, τι να κάν’ς, έτσ’ είνι η ζουή! Συλλυπητήρια, μουρό μ’!» μουρμουρίζει. Είναι η πρώτη φορά στη ζωή μου, που ξεσπώ σε γέλια, επειδή με συλλυπούνται!!!!!

Καλυψώ Λάζου

Όσο μεγαλώνεις, αντιλαμβάνεσαι ως ύβρη κάθε σπατάλη του χρόνου που περνά. Του χρόνου που σου χαρίζεται, για να κάνεις όσα σου αρέσουν, για να απολαύσεις. Ειδικά στη διάρκεια αυτού του ευλογημένου χρόνου των διακοπών, κάθε λεπτό που περνά είναι ένας ύμνος στη χαρά της ζωής, στο μυστήριο της Δημιουργίας.

Ανακαλώ μιαν ατάκα από παλιότερο κείμενό μου, ότι είναι χίλιες φορές προτιμότερο να γράφεις ποίηση παρά να παίζεις τάβλι. Αυτό βέβαια γράφτηκε στο πλαίσιο της ανάπτυξης επιχειρηματολογίας υπέρ της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Αυτή προτάσσει την ενεργητικότητα, την αφοσίωση σε έναν στόχο και την αυστηρή θεραπεία του στον αντίποδα της απραξίας και της νωθρότητας. Υπάρχει όμως και η άλλη εκδοχή: Πριν μια εβδομάδα περίπου, το μάτι μου έπεσε σε μια παρέα ταβλαδόρων και προς στιγμήν θυμήθηκα ότι έχω τουλάχιστον δύο χρόνια να παίξω τάβλι. Τότε αισθάνθηκα ένα μεγάλο κενό να με πλημμυρίζει για όλα εκείνα τα δήθεν «ασήμαντα», που όμως έχουν τη μαγική ιδιότητα να μας κάνουν ευτυχισμένους. Και σκέφτηκα ότι στη διάρκεια της ζωής του ο άνθρωπος κάνει συχνά πολλές θυσίες, για να υπηρετήσει τα ιδανικά του.

Καθένας δικαιούται, αν το αισθάνεται, να εκφράζεται καλλιτεχνικά, χρειάζεται ωστόσο να συνδυάζει επιτυχώς την αυτοέκφραση με τη σιωπή. Όποιος φιλοδοξεί να εξελιχτεί σε δημιουργό, πρέπει να δημοσιεύει με τεράστια φειδώ, για να μην εκτίθεται. Όλη εκείνη η στομφώδης αλλά προσχηματική επίκληση της ποιότητας και της ευαισθησίας, που μάταια επιχειρεί να καλύψει τη μετριότητα του παραγόμενου προϊόντος, με έχει κουράσει αφάνταστα. Έρχομαι λίγο να ξεκουραστώ. Ναι μου αρέσει η τέχνη, αλλά τι κακό έχω κάνει, για να ακούω παρά μέρα αδούλευτους στίχους να αγωνίζονται να μετουσιώσουν σε τέχνη μια ερωτική απόρριψη. «Δε σε θέλει» λέω από μέσα μου. «Ούτε ο έρωτας, ούτε η καλλιτεχνική δημιουργία». Και περιμένω υπομονετικά την ώρα του μπουφέ.

Τον τελευταίο καιρό, αρνούμαι σταθερά να παραβρεθώ σε πολιτιστικές εκδηλώσεις, που διαισθάνομαι ότι θα είναι κάτω του μετρίου, ή τις οποίες, λόγω απουσίας ειδικών γνώσεων, αδυνατώ να κατανοήσω. Έχοντας υπηρετήσει το πολιτιστικό ρεπορτάζ για περίπου έξι ωραία χρόνια, καταλαβαίνω από την πρόσκληση ακόμη, τον κίνδυνο της σπατάλης του χρόνου και τον αποφεύγω. Αλλά η κακή μου η τύχη δε με αφήνει να απολαύσω τον τρόπο ζωής που επιτάσσει η αυτογνωσία μου. Δυστυχώς, πολλοί από τους φίλους μου είναι λάτρεις του «πνεύματος» και άλλοτε με σέρνουν στις πιο απίθανες παράτες, άλλοτε με κράζουν, επειδή αρνούμαι να τους ακολουθήσω.

«Θα έρθεις;» «Όχι». «Πού θα πας δηλαδή;» Φίλοι αντιστοιχίζουν την απάντηση άλλοτε με την πιθανότητα να αλλάξω γνώμη. «Όταν απαντάς στην Εφταλού, στη θάλασσα γενικά, σημαίνει ότι δεν υπάρχει περίπτωση να έρθεις». « Αν πεις ότι θα πας στην Τένια για γλυκό ή στο Πετρί, γενικά για φαγητό με θέα, αυτό μεταφράζεται ότι ίσως και να το ξανασκεφτείς. Αν προφασιστείς συνάντηση άλλη, απλώς ζητάς ένα ισχυρό κίνητρο».

Αυτό δε σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι δε γίνονται και πολύ ωραίες εκδηλώσεις, τις οποίες αξίζει πάντα να τις παρακολουθείς. Για κάποιες μάλιστα προγραμματίζω από τη στήλη αυτή, και αφιερώματα. Δεν θέλω να παρεξηγηθώ. Απλώς η περίοδος που διανύω, η ανάγκη μου να ξεκουραστώ και να είμαι απόλυτα ειλικρινής με τον εαυτό μου, με κάνει να θέλω να απέχω από την «καλλιτεχνική υπερκατανάλωση».

Έτσι φέτος πηγαίνω μόνον εκεί που ξέρω ότι θα περάσω καλά. Εκεί που θα καμαρώσω φίλους και μερακλήδες γνωστούς. Παρακολουθώ επιλεγμένα θεάματα και γι’ αυτό περνάω πάντα καλά. Συναντώ ανθρώπους, των οποίων η παρέα με ευχαριστεί. Με τους οποίους έχω κάτι να κουβεντιάσω. Αλλιώς πηγαίνω στον θερινό κινηματογράφο, διαβάζω λογοτεχνία, ακούω μουσική, απολαμβάνω ένα ηλιοβασίλεμα στην άδεια παραλία στην Άναξο ή μια νυχτερινή βαρκάδα στο νησί της Πέτρας, σαν κι αυτήν που μας πήγε ο Βαγγέλης, τη νύχτα της Πανσελήνου._

Καλυψώ Λάζου

Στον απόηχο του εξαιρετικού τρίτου Φεστιβάλ Κλασικής Μουσικής στον Μόλυβο, το οποίο κάθε χρόνο γίνεται ολοένα και καλύτερο, μια παρέα νυν και τέως δημοσιογράφων, Ελλήνων και ξένων, βρέθηκε αργά το βράδυ του Σαββάτου να καταναλώνει αχνιστά πιλάφια με γαρίδες, αισθησιακή αχινοσαλάτα και άφθονο τσίπουρο στο λιμάνι της Αρχαίας Μήθυμνας. Από τις μεγάλες απολαύσεις αυτής της ζωής.

Μοιραία, η συζήτηση περιστράφηκε σε γενικά θέματα. Δε θέλω να σας κουράσω, εκθέτοντάς σας πώς ορίσαμε την τέχνη, τη ζωή και την καλλιτεχνική δημιουργία. Νομίζω από όλα τα δαιμόνια το πιο ενδιαφέρον ήταν πάντοτε ο έρωτας.

«Έρωτας είναι να κοιτάς τον άλλον και να αισθάνεσαι ένα σμήνος από πουλιά να φτεροκοπά και να τιτιβίζει» δήλωσε ένας Γερμανός δημοσιογράφος. «Δηλαδή το ζητούμενο είναι το ηχητικό εφέ;» αστειεύτηκα. «Μην υποτιμάτε τον ήχο, στον απόηχο ενός μουσικού φεστιβάλ» με αποστόμωσε. «Έχει δίκιο! Πόσους ανθρώπους συναντάς που κάνουν τα πουλιά του δέντρου της ζωής να φτερουγίσουν και να σου τραγουδούν ένα τραγούδι που μόνον εσύ γνωρίζεις;» μου ψιθύρισε μια αγαπημένη φίλη μου. Θυμίζω το τσίπουρο και το κρασί έρεαν άφθονα κι όπως ανακατεύτηκαν με τα σφηνάκια της τεκίλας στο παραθαλάσσιο μπαρ λίγο αργότερα, έκαναν τους περισσότερους από εμάς να αναρωτηθούμε αν υπήρξε ποτέ άνθρωπος που να μας μεταμόρφωσε έστω και στη μεθυσμένη φαντασία μας, σε Αγίους Φραγκίσκους της Ασίζης.

Φαντάζομαι ο καθένας έδωσε τις δικές του απαντήσεις πάντα με το άλλοθι της παραζάλης, στη διάρκεια της οποίας αποκαλύπτονται και οι μεγαλύτερες αλήθειες. Μόνον που αυτές δεν προορίζονται για κατανάλωση. Κάποιοι αναρωτιούνται αν υπάρχουν αλήθειες που δεν θα ευδοκιμήσουν σ’ αυτόν τον κόσμο.  

Χαράματα, οδηγώντας αργά προς την Πέτρα, μόλις πέρασα την στροφή από το Καβάκι, ένιωσα μέσα μου ένα απόσπασμα από το βιβλίο του φίλου μου Στρατή Φραντζέσκου «Η δική μου Πέτρα», το οποίο θα μπορούσα να το είχα γράψει κι εγώ. Μόλις γύρισα στο σπίτι το αναζήτησα. Γράφει: «Όσοι πρόλαβαν την αυγή το πρώτο πέταγμα των γλάρων [...] είναι αυτοί  που ένιωσαν την πρωινή ψύχρα που κατεβαίνει από το βουνό του Λεπέτυμνου, μέχρι το κατάγιαλο. Κουβαλά μαζί του ένα άρωμα ανάμικτο, μέντας, λυγαριάς και τριφυλλιού που σε ανατριχιάζει από τη δροσιά, σου κουκουδίζει το δέρμα». Την έχω αισθανθεί την ψύχρα αυτή, πολλά περασμένα καλοκαίρια, όταν γυρίζαμε με το μηχανάκι πάλι χαράματα από τον Μόλυβο. «Από κει βγαίνει ο προδότης ο ήλιος, για να διαλύσει την πάχνη και τον μύθο, για να ξαναφωτίσει μια φορά ακόμη την αλήθεια» καταλήγει το κείμενο του Στρατή.

Οι αλήθειες των ανθρώπων υπάρχουν μέσα τους, σκεφτόμουν το επόμενο μεσημέρι, απολαμβάνοντας άλλη μια συναυλία από τα τζιτζίκια του Άη Νικόλα. Ούτε κρύβονται, ούτε αποσιωπούνται. Οι αλήθειες πάντα διαλύουν τους μύθους. Τα παραμύθια, με ευθύνη τους, τα πλάθουν οι άνθρωποι. Οι αλήθειες έρχονται μαζί μας, σαν κύτταρα. Απλώς φτιασιδώνονται ή ακόμη χειρότερα δοκιμάζονται. Οι αλήθειες των ανθρώπων -κι ο έρωτας είναι μια από αυτές- είναι ζωντανές. Μόνο που κάποτε, όπως όλα τα ζωντανά πλάσματα, παραδίνονται στον ύπνο -ξεκουράζονται!

Μέσα από το δωμάτιο μου και τις κουφωμένες γρίλιες, το βλέμμα του Ευαγγελιστή Λουκά από την τοιχογραφία του Άη Νικόλα με κοιτά αυστηρό. «Τι με κοιτάς; Κανένας από όσους έζησαν τις δικές τους αλήθειες, δεν άγιασε ποτέ», του απαντώ στη δική μας σιωπηλή συζήτηση, που συνεχίζεται αδιάλειπτα κάθε καλοκαίρι από το 1989. Δεν μου απαντά. Για μια στιγμή νομίζω ότι το βλέμμα του χαμηλώνει. Είναι ιδέα μου. Η σκιά από το φως των κεριών που λιώνουν.

Τα πουλιά στον πλάτανο κελαηδούν. Νομίζω πάντα αυτό κάνουν. Όλες τις ώρες της ημέρας. Με βάρδιες. Με διαφορετικές μελωδίες. Τραγουδούν πάντα στον ίδιο ρυθμό. Χρειάστηκε η ατάκα ενός εμπνευσμένου και λιγάκι πιωμένου Γερμανού δημοσιογράφου, για να συνειδητοποιήσω το βαθύτερο νόημα της δικής μου μελωδίας. 

Καλυψώ Λάζου

Κάθε σημαντικό γεγονός της οικογενειακής ιστορίας συνδέεται με κάποιο κεραμικό, που η μητέρα μου σκόπιμα συνήθιζε να αγοράζει. Δεν είχε ειδικές γνώσεις η ίδια, γούστο πολύ μονάχα και μια προσωπική αισθητική, καλλιεργημένη από την κοινωνική της αγωγή, που καθόρισε εν πολλοίς τόσο τη συλλογή που κληρονόμησα, όσο και τις δικές μου προτιμήσεις. Μεγάλωσα ανάμεσα σε κύπελλα, πιάτα, αποθηκευτικά δοχεία, κιούπια, κούπες, κανάτες, σκεύη διακοσμητικά και κατ’ αρχήν χρηστικά, τα οποία ωστόσο στόλιζαν απλώς κάποια γωνιά του πατρικού μου. Έμαθα από μικρή ότι πρέπει να έχω μεγάλο σεβασμό για το πολύχρωμο πλήθος αυτού του κεραμικού θησαυρού, που ήταν τόσο εύθραυστος, όσο και η ζωή, σε σημαντικούς σταθμούς της οποίας όλα αυτά αγοράστηκαν.

Παρακολουθούσα, κάθε φορά που η μάνα μου ξεσκόνιζε τη συλλογή της. Ήταν και η μόνη που επιτρεπόταν να τα αγγίζει και να τα μετακινεί. Ουδείς τα ακουμπούσε από τον φόβο μην τα τραυματίσει. «Τα κεραμικά δεν πρέπει να έχουν ούτε ρωγμές, ούτε μικρά σπασίματα στις άκρες», έτσι ήξερα. Ανάμεσα σε φορτωμένα ράφια και γωνιές με ένα πανί στο χέρι, η βασίλισσα των κεραμικών κυκλοφορούσε με απίστευτη άνεση, έπιανε καθένα τους με λεπτότητα και σεβασμό, το καθάριζε επιμελώς και πριν το ξαναβάλει στη θέση του, το σύστηνε για πολλοστή φορά στη μοναχοκόρη της: «Αυτό εδώ είναι Κουρτζής, δεκαετίας του εβδομήντα! Κοίτα τα χρώματα. Τα ζωόμορφά του είναι μεταγενέστερα». «Τι θα πει ζωόμορφα;» ρωτούσα. Εξηγούσε υπομονετικά. Ο τόνος της φωνής της έφτασε και ως το πανεπιστημιακό αμφιθέατρο, όταν η Κατερίνα Κορρέ μάς έκανε μαθήματα λαογραφίας. Ίσως χάρη στον απόηχο της παιδικής μου ηλικίας, κέρδισα το πιο εύκολο άριστα του βασικού μου πτυχίου.

Κατά τη διαδικασία εκείνη του ξεσκονίσματος, η ξενάγηση περιλάμβανε αναφορά σε εργαστήριο, σε χρήση, σε χρονολογία και κατέληγε με το γεγονός της οικογενειακής ιστορίας, προς τιμή του οποίου το κεραμικό αντικείμενο είχε αγοραστεί. «Αυτό το αγοράσαμε στον Μανταμάδο την πρώτη φορά που σε πήγαμε στον Ταξιάρχη. Θυμάσαι;» Στο μυαλό μου ερχόταν η σκούρα εικόνα του ανάγλυφου Αρχαγγέλου, η γεύση από τους λουκουμάδες της διπλανής καφετέριας κι οι προσευχές των γυναικών μπροστά στις αναμμένες λαμπάδες. Θυμόμουν αμυδρά την επίσκεψη στα εργαστήρια του χωριού. «Κεραμικά φτιάχνουν, όπου υπάρχουν προσκυνήματα», σχολίαζε η μάνα μου, αυτοδίδακτη στην επιστημονική έρευνα. Το εργαστήριο μύριζε χώμα. Η οικογένεια σκορπίστηκε ανάμεσα στους πάγκους να διαλέξει. «Τι θέλεις να σου πάρω;» με ρώτησε ο πάντα γαλαντόμος πατέρας μου. Κάτι μου ψιθύρισε η μάνα μου, μάλλον μια ακόμη δική της προτίμηση. Αψήφησα το θυμωμένο βλέμμα της και διάλεξα ένα καφέ γυαλιστερό λαβομάνο. Κάθε φορά που το ξεσκόνιζε, μου το χτυπούσε: «Αυτό είναι το γούστο σου. Θυμάσαι;» Μερικές δεκαετίες μετά το παρατηρώ. Εξακολουθεί να μου αρέσει. Πολύ!

Η μοίρα μου ήθελε να στήσω πολλά νοικοκυριά μέχρι τώρα. Από κανένα δεν έλειπαν κεραμικά -όσα η μητέρα μου αποφάσιζε να μου παραχωρήσει και όσα σιγά-σιγά αγόραζα πια και η ίδια. Πάντα με αφορμή σημαντικές στιγμές της ζωής μου. Θυμάμαι, όταν αγόρασα το σπίτι μου στην Αθήνα, μού αρνήθηκε δυο πιάτα του Χατζηγιάννη: «Αυτά είναι από την εποχή που έδινες Πανελλήνιες. Τότε που συγχωρέθηκε η γιαγιά σου. Όσο ζω θα τα έχω εγώ».

Ήρθε η εποχή που η συλλογή ολόκληρη πέρασε στα χέρια μου. Βρέθηκα να την ξεσκονίζω, ύστερα από μία ακόμη επάνοδό μου, στο πατρικό σπίτι και να προσπαθώ αμήχανα να την τακτοποιήσω, σύμφωνα με το δικό μου γούστο. Το μάτι μου ταξιδεύει σε δώρα του πατέρα μου για τα γενέθλιά της, για τη γιορτή της μητέρας, για την επέτειο των γάμων τους και σταματά σε ένα ζωόμορφο μικρό αγγείο, που αγοράστηκε τυχαία, από μένα ένα μήνα πριν την αποδημία της, στην Αίγινα. Κάθε φορά που τακτοποιώ αυτή τη μικρή συλλογή, όλο και κάποια έκθεση κεραμικής ακούω να εγκαινιάζεται, όλο και κάτι νέο προστίθεται στους κόλπους της. Σαν τις εμπειρίες που η ζωή μας προσφέρει._

Έτσι λέγαμε από παιδιά τον βράχο της Παναγιάς: Ράχτα! Έναν βράχο με πολλές κορυφές, απόκρημνες, με καμπύλες και κολπίσκους, με κουφάλες και κρυψώνες, απότομο, απροσπέλαστο, άγριο και γλιστερό. Από παιδί τον έκανε το βασίλειό του. Γεννήθηκε και μεγάλωσε σε ένα σπίτι στην σκιά του βράχου. Κι έμαθε από μικρός να τον ανεβαίνει, αψηφώντας την απότομη όψη του. Δεν πιστεύω ότι δρασκέλισε ποτέ του τα σκαλιά. Αυτά ήταν για μας. Τους συμβιβασμένους, τους άτολμους. Εκείνος από πάντα ήξερε ότι ο δικός του ο δρόμος ήταν κακοτράχαλος. Δύσκολος, μοναχικός, δρόμος για λίγους! Αυτόν διάλεξε κι αυτόν περπάτησε σε όλη τη διάρκεια της σύντομης ζωής του. Όλοι οι άλλοι τον κοιτούσαμε από μακριά: Ποιος να τον ακολουθήσει; Τον θαυμάζαμε; Τον θεωρούσαμε τρελό;

Από μικρός είχε τη φήμη του ζωηρού, του ανεξέλεγκτου. Έπεφτε με τα ρούχα στη θάλασσα, κολυμπούσε νύχτα ως την ξέρα, σκαρφάλωνε στην κληματαριά του σπιτιού που παίζαμε, οδηγούσε το ποδήλατο αντίθετα στο ρεύμα της κίνησης με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Στη δύναμη δεν τον παράβγαινε κανείς. Τους έκανε καλά όλους. Ήταν φωνακλάς, επιπόλαιος, ανήμερος, καλός μπαλαδόρος, ένας αίλουρος που κατά λάθος φυλακίστηκε σε ανθρώπινο σώμα. Παίζαμε αμπάριζα στις αυλές. Η ομάδα που τον είχε, κέρδιζε πάντα. Μας έπιανε όλους. Όλοι τον θέλαμε στην ομάδα μας. Τον αναγνωρίζαμε ως αρχηγό. Θυμάμαι τού άρεσε που έκανε πάντα κουμάντο. Μας έδινε οδηγίες, μας τις υπαγόρευε ως εντολές, επίμονα, προστακτικά, αλλά με έναν τόνο φιλικού ενδιαφέροντος, στον οποίο κρυβόταν η προσδοκία για την κατάκτηση του κοινού στόχου. Ένας ηγέτης στη δημοκρατία της παιδικής αμεριμνησίας! Λαοφιλής. Αποδεκτός ακόμη και από τα καλομαθημένα παιδιά των ακριβών προαστίων της πρωτεύουσας, που με στόμφο ξεκαλοκαίριαζαν στην Πέτρα. Τον αποζητούσαν στις παρέες τους, τα αγόρια ειδικά, τον καλούσαν στις γιορτές τους, μοιράζονταν μαζί του τα παιχνίδια τους ευχαρίστως. Κι ας μη μιλούσε ξένες γλώσσες, κι ας χρησιμοποιούσε κατά κόρον το τοπικό ιδίωμα, κι ας ήταν ένα φτωχόπαιδο με ματωμένα γόνατα. Είχε κάτι περιζήτητο και καθολικά αποδεκτό: Ξεχώριζε! Ήταν ο Παναγής Κουταλιανός των παιδικών μας χρόνων. Όσοι τον γνώριζαν, ήξεραν πως ήταν κατά βάθος ένα πολύ ντόμπρο και ηθικό στοιχείο. Που δεν χρησιμοποίησε ποτέ τη φυσική του υπεροχή, για να ζορίσει κανέναν ή για να διεκδικήσει το παραμικρό. Ήταν ένα συναισθηματικό αγόρι, λαϊκό, περήφανο, ειλικρινές και τίμιο. Ένας μπόμπιρας με μπέσα και αντοχές Σούπερ Μαν.

Τον θυμάμαι να πρωταγωνιστεί σε ένα αυτοσχέδιο θεατρικό, που διοργανώθηκε σε παιδικό πάρτι, σε ένα από τα νεοκλασικά αρχοντικά της Πέτρας. Η παράσταση σατίριζε την ευνοιοκρατία στη δικαιοσύνη, ένεκα που οι συγγραφείς τύγχαναν τέκνα αστών μεν, πλην αριστερών. Εκείνος πρωταγωνιστούσε, ήταν ο Δικαστής. Φορούσε ένα αυτοσχέδιο καπέλο, σύμβολο εξουσίας, το οποίο περιέβαλε με ιδιαίτερη φροντίδα. Ήταν ιδιαίτερα αυστηρός στις ποινές που επέβαλε στους παραβάτες. Ώσπου ξαφνικά στο ακροατήριο φτάνει ο Ξάδερφος εγκαλούμενος! «Αξάδερφε!» φώναξε δυνατά κι όρμησε να τον αγκαλιάσει «Αθώος ο κατηγορούμενος»! Οι αντίδικοι πλησίασαν να διαμαρτυρηθούν, χτύπησαν τα χέρια τους στην έδρα. Στην τελευταία σκηνή, τον φέρνω στο μυαλό μου να κλαψουρίζει κρατώντας το καταστρεμμένο χάρτινο καπέλο του! Οι μικρότεροι, καθισμένοι σε αναπαυτικά μαξιλάρια και στις πέτρες του κήπου, χειροκροτούσαμε. Το διασκεδάζαμε.

Με τα χρόνια χαθήκαμε. Καθένας πήρε τον δρόμο του. Ο ίδιος διάλεξε την ίδια πορεία στη ζωή του. Ασυμβίβαστη, εναλλακτική. Υδάτινη. Έφτασε ως την άκρη του κόσμου. Έζησε εμπειρίες που μόνο στον κινηματογράφο είδαμε οι υπόλοιποι. Πάντα του είχε αδυναμία να θέτει κόκκινες γραμμές. Κι αν ποτέ τις έβαζε, την επόμενη στιγμή τις παραβίαζε. Αυτό τού κόστισε. Πολύ νέον ακόμη, η αλόγιστη τόλμη του σε μια επικίνδυνη στροφή του αγώνα ταχύτητας με τον χρόνο, τον πέταξε έξω από την τροχιά της ζωής. Τον αποχαιρετίσαμε, πριν μερικές μέρες, στην εκκλησιά της γειτονιάς, που έχει το όνομά του. Για μια ακόμη φορά, την τελευταία, πάλι μάς ξέφυγε!

Καλυψώ Λάζου 

Ένα καλοκαίρι που θυμίζει έντονα φθινόπωρο: με τα μελτέμια, την ψύχρα και τα μπουρίνια του. Με έντονες εναλλαγές διαθέσεων και καιρικών φαινομένων. Νωρίς το πρωί της Κυριακής οδηγώ για την Πέτρα, απολαμβάνοντας την ομορφιά του τοπίου, όπως μου αποκαλύπτεται σε κάθε στροφή του δρόμου, μέσα στην ηρεμία του πρωινού. Ένας χρόνος έχει περάσει από την τελευταία φορά που απόλαυσα τη Μυτιλήνη! Η μαγεία του τοπίου με συνεπαίρνει. Κατεβάζω ταχύτητα! Όλα πια για λίγο καιρό μπορούν να γίνονται χωρίς πρόγραμμα, χωρίς τουλάχιστον ασφυκτικό πρόγραμμα, χωρίς προθεσμίες. Η οικειότητα του τόπου ενισχύει τη ρέμβη του πρωινού. Ένας μάλλον κουρασμένος ήλιος βοηθά την οδήγηση. Να ανακαλύπτεις ξανά και ξανά σε πόσο όμορφο τόπο γεννήθηκες. Να εξηγείς την αγάπη σου γι’ αυτόν από τον θαυμασμό σου για τον τόπο: τα ξωκλήσια, τα σέτια, τους κολπίσκους, το άγριο φυσικό τοπίο, μικρούς και μεγάλους οικισμούς, το φιδίσιο δρόμο…

Τώρα που είπα για δρόμο… Ανηφορίζοντας εδώ και αρκετές δεκαετίες τις στροφές από την Καλλονή για την Πέτρα, αναρωτιέμαι αν και πότε (επιτέλους) θα βελτιωθεί ο δρόμος που οδηγεί σε ένα από τα πιο τουριστικά σημεία του νησιού. Αναρωτιέμαι πώς εννοούμε την ανάπτυξη! Κάθε καλοκαίρι το ίδιο σκέφτομαι κι απάντηση δεν παίρνω. Δεν υπάρχει καταλληλότερη εποχή για αναπτυξιακά έργα. Για ανασυγκρότηση και ανασύνταξη δυνάμεων. Φτάνοντας στην Πέτρα συνειδητοποιώ ότι έχει ληφθεί το μήνυμα: η παραλία, χάρη στην φροντίδα και στις φιλότιμες προσπάθειες του Αντώνη, έχει μεταμορφωθεί, έχει ομορφύνει, καινούρια αποδυτήρια έχουν αντικαταστήσει τα παλιά φθαρμένα, μπαράκια έχουν στηθεί σε όλη την έκτασή της, ευτυχώς δεν έχει σκεπαστεί ολόκληρη από καρέκλες, είναι πεντακάθαρη, φροντισμένη, και έχει κόσμο. Σε μια εποχή δύσκολη, σε μια εποχή ανάκαμψης, παρατηρώ ότι στην παραλία και στις ταβέρνες του χωριού, στην πλατεία, στα σοκάκια, υπάρχει κόσμος. Ίσως όχι όσος θα θέλαμε, όμως από όσο πληροφορούμαι από συζητήσεις με τοπικούς παράγοντες του τουρισμού, καταλύματα που διαφήμισαν σωστά το προϊόν τους, πέτυχαν να διατηρήσουν αξιοπρεπείς τιμές και στις σημερινές δύσκολες ούτως ή άλλως εποχές.

Θυμάμαι ξαφνικά ότι τα ακτοπλοϊκά εισιτήρια των μεταφορικών μέσων έχουν έκπτωση πενήντα τοις εκατό. Δηλαδή έχουμε για πρώτη φορά προσφορές που έχει και η Κρήτη. Πριν τέσσερα χρόνια κόστιζε ακριβώς μισό δεκαπενθήμερο δημοσίου υπαλλήλου, η μεταφορά με πλοίο μιας τετραμελούς οικογένειας με αυτοκίνητο στο νησί. Είχαμε γίνει απρόσιτοι με τα δυο μας τα χέρια! Συνδυάζω, σκέφτομαι και ελπίζω.

Την Κυριακή στον Μόλυβο με περίμενε η κουμπάρα Αναστασία για να διασκεδάσουμε τη δεύτερη μέρα του «Food Fest». Ο Φορέας Τουρισμού διοργάνωσε ένα πολύ προσεγμένο Σαββατοκύριακο, στη διάρκεια του οποίου φρόντισε να δώσει σε όσους παραβρέθηκαν, μια πολύ καλή γεύση από τις τουριστικές υπηρεσίες του τόπου και την ποιότητά τους: ωραία ξενοδοχεία, καλά εστιατόρια, φιλόξενοι κάτοικοι, αισθητική, τοπική παράδοση, κέφι και γλέντι. Νέοι άνθρωποι, χαρούμενοι, κεφάτοι, ειλικρινείς στις προθέσεις τους, που σε κοιτάζουν με βλέμμα που χαμογελά, δουλεύουν για να κερδίσουν τον χαμένο χρόνο. Οργανώνουν για τρίτη συνεχόμενη φορά το Φεστιβάλ Κλασικής Μουσικής, ανοίγουν το Κάστρο για εκδηλώσεις, αγαπούν τον τόπο τους, τον γνωρίζουν, τον απολαμβάνουν και μυούν τον επισκέπτη στα μικρά μυστικά της μαγείας του. Τα ξαναζωντανεύουν και στο μυαλό όσων από μας έχουμε χρόνια να τα γευτούμε: τα γκρέμνα, τη ψειριάρα, τους μικρούς κολπίσκους της Εφταλούς. Νιώθω την ανάγκη να πω ένα ευχαριστώ για εκείνη την ωραία Κυριακή στη Μαρία, στον Θεόφιλο, στον Δημήτρη, στην Έφη, στον Ιγνάτη, στη Γαβριέλλα και σε όλους τους παλιούς φίλους και συμμαθητές που δούλεψαν για ό,τι ζήσαμε -ίσως κάποιων, όχι σκόπιμα, να ξεχνώ να αναφέρω το όνομά τους.

Καθώς γράφω τις τελευταίες γραμμές, στο μυαλό μου, γυρίζει η σκέψη να προλάβω ανοιχτόν τον Κώστα να αγοράσω το εισιτήριο για το καραβάκι που σε πηγαίνει στο Αϊβαλί. Μια καινούρια ευκαιρία να αναβαθμιστεί το βόρειο τμήμα του νησιού! Ελπίζω σε καλύτερα.