Τον Απρίλη του 1941, οι Γερμανοί κατακτητές κατέλαβαν την Αθήνα. Μια βδομάδα μετά  και το νησί μας. Στην κατοχή, οι κατακτητές διέλυσαν στην κυριολεξία τη χώρα, από κάθε άποψη. Το σύνολο των κρατικών θεσμών, συμπεριλαμβανομένου και του ευαίσθητου, πολύπαθου χώρου της παιδείας, αποδιοργανώθηκε πλήρως. Τα σχολεία, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, παρέμειναν κλειστά, τα δε ανοικτά λειτουργούσαν υποτυπωδώς. Έτσι, εξ αντικειμένου η παιδεία έπαψε πιά να είναι υποχρεωτική. Για να μπορέσουν τα Ελληνόπαιδα να μάθουν γράμματα, αντιστασιακές οργανώσεις διεξήγαγαν μεγάλους αγώνες για την επαναλειτουργία των σχολείων, πολλά απ’τα οποία είχαν επιταχθεί απ’τους Γερμανούς χρησιμοποιούμενα ως αποθήκες, νοσοκομεία, στρατώνες και φυλακές. Άλλα πάλι, καταστράφηκαν από βομβαρδισμούς, πυρκαγιές, κατεδαφίσεις ή υπολειτουργούσαν λόγω φόβου αντιποίνων εκ της εξάπλωσης της Εθνικής Αντίστασης.

Το σχολείο της Άντισσας ήταν από κείνα, που εξακολουθούσαν να είναι σχολεία και το κυριότερο  δεν έκλεισε. Έτσι τα μέσα στο χωριό παιδιά, ευτύχησαν να μη μείνουν χωρίς σχολείο.  Διαρκούσης δε της κατοχής, είχαν δάσκαλους Αντισσαίους. Τους αείμνηστους, Βασίλειο Δήμου, Γιάννη Φαναρά, Ελένη Φαναρά και Ελένη Μόσχου.  Υπήρξαν δηλαδή, απ’τα τυχερά εκείνα ελληνόπουλα  που δεν στερήθηκαν  την παιδεία. 

Λόγω της οικονομικής κατάρρευσης, της φτώχειας και της επερχόμενης πείνας,  οι αγρότες του χωριού για να επιβιώσουν πήραν τις φαμίλιες τους και εγκαταστάθηκαν στις εξοχές, καλλιεργώντας τα κτήματά τους, στο Γαβαθά, Κάμπο, Αγ.Βαρβάρα, Λάψαρνα.

Έτσι τα παιδιά των αγροτών μας δεν μπορούσαν πιά να μάθουν γράμματα. Ευτυχώς, για εκείνα των Λαψάρνων, υπήρξε «από μηχανής Θεός». Ήταν, μάλιστα, ο από …θαλάσσης. Τούτο δε όλως τυχαίως. Έτσι, άρχισε να λειτουργεί σχολείο δίπλα στη θάλασσα, στο Μακρύγιαλο των Λαψάρνων.  

Από παιδί ήξερα για το σχολειό αυτό, αλλά όχι  λεπτομέρειες. Την όλη ιστορία, μου την αφηγήθηκε ο φίλος Δημ.Μ.Καπετανέλλης, μαθητής του σχολειού αυτού, πρόπερσι το καλοκαίρι που συνταξιδεύαμε στο πλοίο. Εκεί είπαμε πολλά. Μεταξύ των άλλων, μου είπε ότι τα γράμματα που έμαθε στο σχολειό αυτό, τον βοήθησαν να γίνει ένας καλός μαραγκός. Τα απ’αυτόν λεχθέντα, τα διασταύρωσα προ μηνών, με  τον επίσης Λαψαρνιώτη φίλο, τον 94χρονο σήμερα Φώτη Θ.Βατούση.

Ο Φώτης, μου αφηγήθηκε:

«Ήταν αρχές της κατοχής, πριν ακόμη  απαγορευθεί η χρήση/κυκλοφορία βαρκών.  Ένα πρωϊνό, μια βάρκα ψάρευε στα ρηχά, κάτω απ’την Παναγιούδα τη Λαψαρνιώτισσα, στην Πόχη. Κάποια στιγμή έριξαν άγκυρα στο εκεί λιμανάκι, δίπλα στο εκκλησάκι και βγήκαν δυό λεβεντόπαιδα, κρατώντας δυό αρμαθιές,  καλά ψάρια. Δεν έμοιαζαν για ψαράδες. Φαίνονταν,  μορφωμένοι  άνθρωποι.

-       Παιδιά, που θα μπορούσαμε να πουλήσουμε τούτα  τα ψάρια, να πάρουμε λίγο ψωμί, λίγο καρπό, ή τέλος πάντων ό,τι τρώγεται,

 μας ρώτησαν.

Τους δείξαμε εκεί στο κατάγιαλο στο Μακρύγιαλο,  4-5 κούλες καλοστεκούμενων αγροτών  και ακόμα τη δικιά μας, στο βάθος. 

Έφυγαν για να πουλήσουν τα ψάρια τους και πήγαμε με τον Αλέκο, το μεγάλο μου αδερφό, στη δουλειά μας. Κάποια στιγμή γυρίσαμε στην κούλα. Εκεί βρήκαμε τους δυό “ψαράδες” που μόλις είχαν πουλήσει τη δεύτερη αρμαθιά στον πατέρα μας. Η μάνα μας, τους είχε βάλει απ’το φαγητό  μας, κι έτρωγαν. Ο  αδερφός μου ο Αλέκος, άνθρωπος έξυπνος, προβληματισμένος, προοδευτικός  και ενεργός πολίτης, άρχισε τη συζήτηση μαζί τους. Απ’αυτή  βγήκε ότι ο ένας τους, ήταν καθηγητής/δάσκαλος (σ.σ. κατ’άλλους απόφοιτος Γυμνασίου)  που έψαχνε τρόπο να ζήσει ο ίδιος αλλά και οι γονείς του που φρόντιζε, στη Μυτιλήνη. Συζητώντας, τελικά προέκυψε ότι αν μαζεύονταν αρκετά παιδιά, εκείνος θα αναλάμβανε να τα διδάξει. Φυσικά πρώτη  μαθήτρια του, ήταν η μικρή μας αδερφή, η Έλλη. Αφού έγιναν συζητήσεις με άλλους Λαψαρνιώτες γονείς που είχαν σχολειόπαιδα,  τελικά  η συμφωνία έκλεισε και  οργανώθηκε το σχολείο. Προς τούτο, ο Θωμάς Π.Μαραγκός, παρεχώρησε την κούλα του. Μεταξύ των μαθητών, ήταν και παιδιά του. 

Ο δάσκαλος, ήταν ο Λέσβιος(;) Σπύρος Ματαράγκας. Στα Λάψαρνα έμεινε και δίδαξε ως την απελευθέρωση, δηλ. τρία χρόνια. Το σχολειό αυτό είχε 29 μαθητές.

Τα δίδακτρα σε είδος, ήταν 1,50 οκά καρπός (σιτάρι, κριθάρι, κουκιά, κ.αλ.) το μήνα και φαγητό για τον ίδιο.»

Οι έχοντες γονείς, έδιναν ότι έπρεπε και τα παιδιά τους συνέχιζαν τα μαθήματα. Ψάχνοντας, κατέγραψα είκοσι, εξ αυτών. Των μη  εχόντων γονέων, τα παιδιά έμεναν χωρίς σχολείο. Θέλοντας κάποιες πληροφορίες, τηλεφώνησα σ’ένα καλό μου φίλο, που εκτιμούσα ότι ήταν κι εκείνος μαθητής εκεί. Τον ρώτησα σχετικά. Εκείνος απάντησε με  παράπονο, ότι δεν πήγε στο σχολειό του «Ματαράγκα», γιατί ο πατέρας του, φαμελιάρης άνθρωπος και φτωχός  δεν μπορούσε να δίνει για δίδακτρα, τόσο καρπό. 

Συζητώντας το θέμα με καλούς φίλους,  πληροφορήθηκα ότι ένα ίδιο σχολείο με περίπου 25 μαθητές(Λιώτας, Γαβαθά) λειτούργησε και στη Λιώτα. Στο κελί, δίπλα στην εκκλησία, «Παναγιά η Λιωκανή». Δάσκαλος, ήταν ο Νικ.Αλευρίδης, πρωτοετής  της Ακαδημίας Αλεξανδρούπολης. Το 1945, όταν είχαν αρχίσει οι διώξεις, κ.άλ., των μελών της Αντίστασης, δύο αγροφύλακες τον αναζητούσαν στη Λιώτα. Εκείνος, που  μάλλον ήταν μέλος της Αντίστασης  πανικοβλήθηκε  και ουσιαστικά φυγαδεύτηκε με καϊκι (αυτό της γραμμής Γαβαθάς-Μόλυβος-Μυτιλήνη). Τούτες τις πληροφορίες μου έδωσε ο καλός φίλος Χρυσόστομος Λουλαδέλλης.

Ο Σπ.Ματαράγκας ήταν δημοκράτης  και εντάχθηκε στην Αντίσταση. Το πρωί δίδασκε μαθητές και το βράδυ καθοδηγούσε ενήλικες στον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων πατριωτών. Χάρη σ’αυτόν, πολλοί Λαψαρνιώτες εντάχθηκαν στο ΕΑΜ. Με το που απελευθερωθήκαμε το Σεπτέμβρη 1944, ο δάσκαλος έφυγε. Έτσι το 1944-1945, το σχολείο των Λαψάρνων έπαψε να λειτουργεί και κάποιοι μαθητές του, πήγαιναν στο σχολείο της Λιώτας.

Τι έκανε ο Σπ.Ματαράγκας ευθύς μετά και πού, δεν έμαθα. Ύστερα από χρόνια, τη δεκαετία του ’60, όντας φοιτητής τον συναντούσα στο πρακτορείο του, κοντά στην Ομόνοια (Πειραιώς 4ή6) οπόταν έβγαζα εισιτήρια για το νησί. Προφανώς λόγω κοινωνικών φρονημάτων, ουδέποτε άσκησε λειτούργημά, στο δημόσιο. Απ’το πρακτορείο του περνούσαν πολλοί Λαψαρνιώτες και γενικά άλλοι Αντισσαίοι, αφού όσο ήταν στην Άντισσα με την όλη συμπεριφορά του, είχε αποσπάσει την εκτίμηση τους.

Μετά την απελευθέρωση και την ανασύσταση του κράτους  οι μαθητές των Λαψάρνων και Λιώτας  άρχισαν να ανεβοκατεβαίνουν, πηγαίνοντας στο σχολείο του χωριού.  Αναμφίβολα η λειτουργία των δύο αυτών σχολείων, στην αποφράδα περίοδο της Γερμανοκατοχής, υπήρξε φάρος που φώτισε ψυχές και άνοιξε μάτια  παιδιών, που αλλιώς, το πιθανότερο θα έμεναν  αναλφάβητα.

Ας είναι τούτες οι γραμμές μνημόσυνο στους φιλοπρόοδους, εργατικούς και τίμιους αγρότες των Λαψάρνων, Λιώτας, Γαβαθά που στις τραγικές, γλίσχρες εκείνες μέρες στερούμενοι, προσέφεραν ότι μπορούσαν για να μην αφήσουν τα παιδιά τους αγράμματα.