Εάν η αρτιότητα μιας γλώσσας εξασφαλίζεται με το πλούσιο συντακτικό και τη γραμματική της, το λογοτεχνικό μεγαλείο της φαίνεται μέσα από τα σχήματα του λόγου και από τα παιχνίδια των ρηματικών χρόνων. Με τα σχήματα του λόγου η γλώσσα παύει να είναι ένα αναγκαστικό εργαλείο επικοινωνίας και γίνεται ένα όμορφο εργαλείο επικοινωνίας, πράγμα που είναι ίδιον του ανεπτυγμένου πολιτισμού. Αυτά τα σχήματα τα συναντάμε στην αρχαία γλώσσα αλλά και στη δημοτική μας ποίηση, γεγονός που μαρτυρεί ότι η γλώσσα μας παρακολουθεί την πορεία και την εξέλιξη του γένους.

Είναι πάμπολλα, και ας σταχυολογήσουμε μερικά:

«Τ’ αντρειωμένα κόκαλα ξεθάψτε του γονιού σας» (υπαλλαγή)

«Πίνω το ωραιοστάλαχτο της πλάκας το φαρμάκι» (υπερβατό)

«Ο κόσμος φκιάχνουν εκκλησιές» (κατά το νοούμενο)

«Τώρα τα παίρνω κι έρχομαι, τώρα τα συμμαζεύω» (πρωθύστερο)

«Χάρε χαρά που μου ‘φερες» όπως και το αρχαίο «τυφλός τα τ’ώτα τον τε νουν τα τ’ όμματ’ ει» (παρήχηση). Να αναφέρουμε με την ευκαιρία και το «τύμματύμματιτίσαι» (η πληγή με πληγή πληρώνεται) του Αισχύλου από τον «Αγαμέμνονα», καθώς και το ονομαστό παρηχητικό επίγραμμα: «Σώσος και Σωσώ σωτήρια τονδ’ ανέθηκαν, Σώσος μεν σωθείς, Σωσώ δε ότι Σώσος εσώθη»!!

«Σώπα και μη μιλάς» (πλεονασμός)

«αστροπελέκι και φωτιά να πέσει στην αυλή σου» (ένα διά δυοίν)

«Ανέβηκε ο υδράργυρος», «να τρώει η σκουριά το σίδερο» (συνεκδοχές)

«Των κυάμων απέχεσθαι» (αλληγορία)

«Επελθών γαρ ο θάνατος ταύτα πάντα εξηφάνισται» (ονομαστική απόλυτος από τη νεκρώσιμη ακολουθία).

Να προσθέσουμε και το πανάρχαιο σχήμα του ευφημισμού με τον οποίο εξευμενίζουμε κακές και δυσοίωνες λέξεις, όπως λ.χ. Εύξεινος πόντος για την αφιλόξενη Μαύρη Θάλασσα, Ευμενίδες για τις στυγερές Ερινύες, ευλογία για την εξανθηματική νόσο ευφλογία κ.α. Ακόμα και ο «Χάροντας» του Άδη ετυμολογικά κατάγεται από την χαρά.

Ειδικά τώρα τα παιχνίδια με τις μεταβολές των χρόνων του ρήματος δείχνουν ακόμα βαθύτερες εκφράσεις του λόγου, και πράγματι δεν υπάρχει τίποτα σταθερό με τους γραμματικούς χρόνους.

Ακούμε συχνά για τον ιστορικό ενεστώτα:

«Είναι πρωί της 21^ης Απριλίου του 1967. Κατεβαίνω μια περίεργα έρημη Πανεπιστημίου …»

Η ιστορική περιγραφή θέλει έτσι να ζωντανέψει ένα σημαντικό γεγονός, έναν σημαντικό παρελθόντα χρόνο.

Ο ιστορικός ενεστώτας είναι επίσης αναπόσπαστο γραμματικό αλλά και εννοιολογικό στοιχείο της θρησκευτικής υμνογραφίας.

Λέμε, για παράδειγμα, κάθε χρόνο την ίδια μέρα «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου» και «Σήμερον της σωτηρίας ημών το κεφάλαιον» … που σημαίνει ότι τα θρησκευτικά γεγονότα είναι αεί παρόντα και έτσι πρέπει να εορτάζονται.

Ο ενεστώτας μπορεί ακόμα να δηλώνει σίγουρη μέλλουσα πράξη:

«Ο Γιώργος έρχεται αύριο» και «εγώ πεθαίνω για σένα».

Στη λογοτεχνία θα συναντήσουμε και τον ιστορικό μέλλοντα, στη θέση του αορίστου, που τονίζει τη βέβαιη και προδιαγεγραμμένη παρελθούσα αλληλουχία σπουδαίων γεγονότων:

«Μετά τη μάχη του Γρανικού ο Αλέξανδρος θα κατεβεί προς την Ισσό, αφού θα έχει εξασφαλίσει προηγουμένως τα νώτα του στην Ελλάδα».

Εδώ βλέπουμε μάλιστα και χρήση ιστορικού συντελεσμένου μέλλοντα.

Πολλές φορές στην καθομιλούμενη γλώσσα χρησιμοποιείται και αόριστος ως επιτακτική προστακτική:

«Έχεις ήδη αργήσει. Τον καφέ σου πιες κι έφυγες!».

Τα σχήματα του λόγου ήρθαν από την αρχαία Ελλάδα σε μας -θα το ξαναπούμε- μέσα από τα δημοτικά τραγούδια, κι αυτό (δεδομένων των τότε συνθηκών) είναι και εκπληκτικό και υπέροχο, τόσο υπέροχο μάλιστα που ανάγκασε τον μέγιστο ποιητή της Γερμανίας και ένα πρωτοστάτη της παγκόσμιας διανόησης, τον Γκέτε, να δηλώσει:

«Εάν μπορούσα να γράψω έστω και ένα ελληνικό δημοτικό τραγούδι, θα έσκιζα όλα μου τα γραπτά»!

Και μπορεί να μην γνωρίζουμε αν πραγματικά το είπε, γνωρίζουμε όμως ότι βαθιά το πίστευε …