Στο Α’ Μέρος του άρθρου αναφέρθηκα στις απόψεις που είχαν διατυπωθεί από τους αρχαίους Έλληνες διανοούμενους σχετικά με το θέμα αυτό. Διαπιστώσαμε ότι μερικοί υποστηρίζουν ότι το παιδί γεννιέται, άλλοι ότι το παιδί γίνεται και κάποιοι εκφράζουν συμβιβαστικές απόψεις και υποστηρίζουν πως και η φύση του παιδιού και η παιδεία που παίρνει συμβάλλουν σε κάποιο βαθμό στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του.

Ας σημειωθεί πως εδώ μιλούμε για την αγωγή που στη σύγχρονη νοηματική της έκταση σημαίνει την εδραίωση μιας επιθυμητής κατάστασης ή την τροποποίηση μιας ανεπιθύμητης και μετατροπή της σε μια άλλη. Πιο συγκεκριμένα, μιλούμε για τη λεγόμενη «ηθική αγωγή» (education morale), αυτή που σχετίζεται με την αρετή που έχει ως σκοπό την με διάφορα μέσα κοινωνική και ηθική ανάπτυξη του παιδιού, τη συνειδητοποίηση από αυτό των καθηκόντων του ως μέλους της κοινωνίας και την επιλογή του δρόμου της ηθικής τελείωσης στη ζωή του.

Όσον αφορά αυτό το θέμα η σύγχρονη Ψυχολογία και Παιδαγωγική υποστηρίζουν πως ο άνθρωπος γενικά δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ένα απομονωμένο ον που αναπτύσσεται ανεξάρτητα από το περιβάλλον του, βασιζόμενο μόνο στις εσωτερικές του δυνάμεις και τις έμφυτες κλίσεις του και πως τόσο η οργανική του ανάπτυξη όσο και η ψυχική του τελείωση συντελούνται μέσα σε ένα περιβάλλον φυσικό, γεωγραφικό και κοινωνικό. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον το παιδί από την αρχή της ζωής του δέχεται αναρίθμητες επιδράσεις που ασκεί επάνω του ο εξωτερικός κόσμος και ανάλογα με τα ερεθίσματα που δέχεται μεταβάλλεται και εξελίσσεται σταδιακά. Η εξελικτική αυτή πορεία και διαδικασία που διαρκεί σε ολόκληρη τη ζωή οφείλεται σε πολλούς παράγοντες, παράγοντες εσωτερικούς που σχετίζονται με τη φύση και την κληρονομικότητα του ανθρώπου, το λεγόμενο DNA του, και σε παράγοντες εξωτερικούς που σχετίζονται με το περιβάλλον του κάθε ανθρώπου που μπορεί να πάρει πολλές μορφές. Επομένως, ζωή και αγωγή είναι δυο φαινόμενα που συνδέονται πολύ στενά μεταξύ τους.

Οι πηγές του περιβάλλοντος από τις οποίες εκπέμπονται τα διάφορα μορφωτικά ερεθίσματα στον άνθρωπο αποτελούν τους λεγόμενους παράγοντες ή φορείς τη αγωγής. Αυτοί χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, την κατηγορία των έμψυχων παραγόντων, δηλαδή των ανθρώπων που απαρτίζουν την κοινότητα μέσα στην οποία ένας άνθρωπος συμβιώνει με άλλους, και εκείνη των άψυχων όντων που περιλαμβάνει τα φυσικά αντικείμενα και φαινόμενα. Εξυπακούεται πως το ανθρώπινο στοιχείο αποτελεί τον βασικό φορέα αγωγής μιας λειτουργίας καθαρά κοινωνικής φύσης.

Από την άλλη πλευρά, οι παράγοντες ή φορείς αγωγής διακρίνονται σε δύο κατηγορίες, αυτή των βασικών ή πρωτευόντων παραγόντων, όπως το φυσικό και το κοινωνικό περιβάλλον του ανθρώπου, ιδιαίτερα η οικογένεια μέσα στην οποία γεννιέται και μεγαλώνει το παιδί, η κοινωνία, το έθνος στο οποίο ανήκει, η πολιτεία με τους νόμους και τους άρχοντες της, η Εκκλησία , το σχολείο και κάθε άλλο εκπαιδευτικό ίδρυμα στο οποίο μπορεί να φοιτά το παιδί, και αυτή των δευτερευόντων ή έμμεσων παραγόντων, όπως είναι οι διάφορες οργανώσεις νεότητας, η επαγγελματική εργασιακή κοινότητα, τα ΜΜΕ, το θέατρο, τα μουσεία, οι διάφορες εκθέσεις, οι διαλέξεις κ.λπ. που σχετίζονται με την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου του ανθρώπου.

Παλαιότερα επικρατούσε η αντίληψη ότι η πιο βασική μορφή αγωγής είναι αυτή που ασκείται συστηματικά και σκόπιμα στα διάφορα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Σήμερα, εκτός από αυτή την κλασική μορφή αγωγής θεωρείται εξίσου σημαντική για το παιδί και τον άνθρωπο γενικότερα η μόρφωση που παρέχεται με άλλες σύγχρονες παιδευτικές μορφές από άλλους κοινωνικούς φορείς, που, αν και δεν έχουν ως κύριο σκοπό την εκπαίδευση, εντούτοις ασκούν και αυτοί παιδευτικές επιδράσεις , άλλοτε μεγαλύτερες και άλλοτε μικρότερες. Πρόκειται εδώ στην πραγματικότητα για ένα «παράλληλο σχολείο».

Όπως και αν έχει το πράγμα, η έρευνα και μελέτη του φαινομένου της αγωγής του παιδιού από ψυχολογική άποψη καταλήγει στο συμπέρασμα πως αυτό βασίζεται σε δύο λειτουργικούς μηχανισμούς. Ο ένας ενεργοποιείται στην αρχή της παιδευτικής διαδικασίας και βρίσκεται έξω από το «εγώ» του παιδαγωγούμενου ατόμου. Ο μηχανισμός αυτός περιλαμβάνει και ρυθμίζει το σύνολο των ερεθισμάτων που εκπέμπονται, σκόπιμα ή τυχαία, από το περιβάλλον στο άτομο. Ο δεύτερος αποτελεί μια τελευταία διεργασία που τελείται μέσα στο «είναι» του παιδαγωγούμενου ατόμου. Η λειτουργία του μηχανισμού αυτού συνίσταται στην περισυλλογή και την εσωτερίκευση από τον παιδαγωγούμενο των ερεθισμάτων που εκπέμπονται προς αυτόν. Και είναι φυσικό η μεταβολή που συντελείται στην προσωπικότητα του ατόμου που δέχεται τα διάφορα ερεθίσματα να είναι ανάλογη με τον τρόπο με τον οποίο κάθε παιδαγωγούμενος αντιδρά σε αυτά.

Σύμφωνα με την επιστημονική θεωρία που έχει αναπτύξει η Γκουέν Ντιούαρ, βιολογική ανθρωπολόγος του Πανεπιστημίου του Μίτσιγκαν, η πραγματικότητα είναι κάπως πιο σύνθετη και περίπλοκη από όσο πιστεύεται, καθώς πειράματα και έρευνες έχουν δείξει ότι οι «γονιδιακοί» και «περιβαλλοντικοί» παράγοντες δε συνυπάρχουν απλώς στη διαδικασία δημιουργίας ενός ανθρώπου, αλλά αλληλεπιδρούν. Για παράδειγμα, πειράματα σε τρωκτικά κατέδειξαν ότι οι διαφορές στην ανατροφή είναι ικανές να ενεργοποιήσουν ή-αντίστοιχα- να απενεργοποιήσουν συγκεκριμένα υπάρχοντα γονίδια.

Αυτό το βεβαιώνει και μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Science» από την δρ. Τζούλια Φρόιντ και την επιστημονική της ομάδα που προχώρησαν σε ένα πείραμα. Πήραν 40 γενετικά ταυτόσημα ποντικάκια και τα ανέθρεψαν όλα μαζί μέσα σε ένα μεγάλο κλουβί με διάφορα ερεθίσματα και κίνητρα για εκείνα. Στο καθένα είχαν τοποθετήσει ένα μικροτσίπ που τους επέτρεπε να παρακολουθούν κατά πόσο κάθε ζωάκι εξερευνούσε τον περιβάλλοντα χώρο. Διαπίστωσαν πως τα μικρά ποντικάκια είχαν διαφορετική εξερεύνηση του περιβάλλοντα χώρου και πως, παρόλο ότι αυτά ήρθαν στη ζωή με πανομοιότυπο DNA και μεγάλωναν στον ίδιο χώρο, αυτά κατέληξαν με αξιοσημείωτες διαφορές στη συμπεριφορά τους. Και η πείρα δείχνει πως δυο παιδιά με ένα πατέρα αλκοολικό είναι δυνατό να πάρουν τελείως αντίθετη στάση απέναντι στο αλκοόλ: ο ένας να γίνει αλκοολικός και ο άλλος να μη δοκιμάζει καν ο αλκοόλ.

Είναι φανερό πως σε αυτή την αιώνια συζήτηση «γονίδια ή περιβάλλον» οι ίδιοι οι άνθρωποι δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται ως απλοί περαστικοί, ως παθητικές οντότητες* πως η ύπαρξη του ανθρώπου πλάθεται από κάποια στοιχεία που βρίσκονται πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο. Μια προσπάθεια για αρμονική συνεργασία όλων των μορφωτικών παραγόντων θα ήταν δυνατό, ιδιαίτερα στην εποχή μας, να δημιουργήσει υγιείς προϋποθέσεις για μια σημαντική συμβολή στο έργο της μορφώσεως του σύγχρονου ανθρώπου.