Θεοδώρα Πετανίδου

Αναβαθμίδες του Αιγαίου. Το παράδειγμα των Δωδεκανήσων

Εκδόσεις Παριζιάνου

Αθήνα 2016, σελ. 280

Η Θεοδώρα Πετανίδου από το 1997 ζει και εργάζεται στη Μυτιλήνη ως καθηγήτρια του Τμήματος Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου και επικεφαλής του Εργαστηρίου Βιογεωγραφίας και Οικολογίας. Θεραπεύει με συνέπεια τους τομείς της οικογεωγραφίας, της Μεσογείου, της διατήρησης φυσικών πόρων, της πολιτισμικής οικολογίας.

Ιδιαίτερα ασχολείται με το Αιγαίο: μεσογειακά οικοσυστήματα, σχέσεις ανθοφόρων φυτών με τους επικονιαστές τους, κυρίως τις πολυπληθείς αγριομέλισσες, με το αλάτι και τις αλυκές, με τις αναβαθμίδες του αρχιπελάγους, που υπό συνθήκες ανέχειας και απομόνωσης έκαναν την ανθρώπινη διαβίωση δυνατή.

Στις αναβαθμίδες του Αιγαίου είναι αφιερωμένο και το παρόν βιβλίο. «Οι αναβαθμίδες, οι κοινές πεζούλες, με πληθώρα τοπικών ονομάτων στο Αιγαίο και στη Μεσόγειο, συνιστούν έναν ακόμη κόσμο που σταθερά σβήνει από το οπτικό μας πεδίο, και φευγαλέα θα απομακρύνεται από τη συλλογική μας μνήμη στις δεκαετίες που έρχονται.

Κι όμως, μέχρι σχετικά πρόσφατα, οι αναβαθμίδες του Αιγαίου αποτέλεσαν για αιώνες, ακόμη και για χιλιετίες, απαράμιλλο εργαλείο διαχείρισης της γης και εξαιρετικό επίκουρο της ανθρώπινης επιβίωσης, παρέχοντας και διατηρώντας καλλιεργήσιμη τη γη, εμπλουτίζοντας το έδαφος με το ακριβό νερό της βροχής, συνιστώντας βάθρο ανάβασης στα απροσπέλαστα επικλινή, όπου ο άνθρωπος του Αιγαίου ετάχθη να ζει.

Σήμερα, πέρα από τον πρωταρχικό λόγο δημιουργίας τους, που άλλωστε δεν υφίσταται πλέον, ανακαλύπτουμε κι άλλους ρόλους που διαχρονικά οι αναβαθμίδες έχουν παίξει, ρόλους σχετικούς με την κληρονομιά που μας έχει παραδοθεί: την φυσική μας κληρονομιά, αφού, μαζί με τις ξερολιθιές που καθορίζουν τα όρια των χωραφιών, οι αναβαθμίδες έχουν λειτουργήσει και συνεχίζουν να λειτουργούν ως ενδιαιτήματα μοναδικά φυτών και ζώων, τόσο για τις μικρο-κλιματικές συνθήκες που προσφέρουν μέσα σε ένα άνυδρο και θερμό περιβάλλον, όσο και για την τροφή που παρέχουν στους άγριους αυτούς ενοίκους· την πολιτισμική μας κληρονομιά, μιας και το ανθρώπινο αυτό δημιούργημα, άρρηκτα δεμένο με το παραδοσιακό γεωργικό τοπίο, αποτελεί παλίμψηστο του διαχρονικού αγροτικού μόχθου.

Πλαισιωμένο από τη μνήμη αναρίθμητων γενεών που το άγγιξαν και το αξιοποίησαν, το τοπίο αυτό φέρει δωρικά αποτυπωμένες πρωτότυπες, άριστα προσαρμοσμένες στις τοπικές συνθήκες παραγωγικές λύσεις που αποτελούν πρότυπα λαϊκής αρχιτεκτονικής και αισθητικής, μνημεία εντοπιότητας. Μαζί με τους ελαιώνες και τα ταπεινά φρύγανα, τους πετρόχτιστους οικισμούς και τις κυματιστές ακτές, συνιστούν το διαχρονικό τοπίο του Αιγαίου», γράφει πολύ χαρακτηριστικά και ιδιαιτέρως κατατοπιστικά στον πρόλογο της.

Το βιβλίο χωρίζεται στα παρακάτω 9 κεφάλαια: Η έρευνα για τις αναβαθμίδες του Αιγαίου, Αναβαθμίδες: εισαγωγική ιστορία και γεωγραφία, Ιστορικο-γεωγραφικές συντεταγμένες Δωδεκανήσων: από την θάλασσα στην ύπαιθρο χώρα, Το φυσικό περιβάλλον της Δωδεκανήσου, Το αναβαθμισμένο νησιωτικό τοπίο σε χάρτες, Το κοινωνικό-οικονομικό τοπίο, Το διαχρονικό πολιτισμικό τοπίο,  Αναβαθμίδες και περιβάλλον, Ποιο μέλλον για τις αναβαθμίδες του Αιγαίου;. Ακολουθούν παραρτήματα, βιβλιογραφία, ευρετήρια.

Οι αναφορές και στη Λέσβο πολλές, ενώ εντυπωσιακό είναι το φωτογραφικό υλικό.

Να σημειωθεί ότι στο βιβλίο περιλαμβάνεται μια αδημοσίευτη πολυσέλιδη μελέτη του αείμνηστου Παντελή Αργύρη με τίτλο: «Ιστορικο-γεωγραφικές συντεταγμένες Δωδεκανήσων: από την θάλασσα στην ύπαιθρο χώρα».

Αξίζει να τονισθούν τα παρακάτω λόγια της συγγραφέως: «Η παρούσα ματιά δεν στοχεύει μόνο στην πρόκληση της μνήμης, αλλά, ει δυνατόν, στην πρόσκληση για δράση, θαρρώντας ότι η αναχαίτιση της βαθμιαίας αλλοίωσης του πολιτισμικού τοπίου του Αιγαίου είναι ακόμα δυνατή»