Είτε αυτή είτε οποιαδήποτε άλλη κυβέρνηση και να σχηματιζόταν, για να πετύχει, πρέπει να έρθει αντιμέτωπη με μια σειρά από δομικά και μόνιμα χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας. Η Κοινωνική Ανθρωπολογία και η Εθνογραφία που έχει πραγματοποιηθεί στην Ελλάδα, μιλάει εδώ και δεκαετίες γι’ αυτά τα χαρακτηριστικά.

Ο Μ. Herzfeld στη μελέτη του «Poetics of manhood» («Η ποιητική του ανδρισμού») υποστηρίζει ότι υπάρχει ένας αδιάκοπος αγώνας επιδίωξης του μερικού συμφέροντος, τόσο ανάμεσα στους ανθρώπους όσο και ανάμεσα σε αυτούς και το κράτος. Υπάρχει ένας αδιάκοπος ανατολίτικος ατομικισμός. Το δομικό αυτό χαρακτηριστικό αποτελεί δεκαετίες τώρα καθοριστικό παράγοντα υπονόμευσης της σωστής λειτουργίας του κράτους. Όσο δεν αντιμετωπίζεται αποτελεσματικά, το κράτος θα είναι καταδικασμένο στην αποτυχία.

Υπάρχουν στιγμές που οι άνθρωποι, αν και εγκλωβισμένοι μέσα στο μερικό συμφέρον τους, αλλάζουν και μεταμορφώνονται. Μια τέτοια στιγμή περιγράφει ο Ευθύμιος Παπαταξιάρχης όταν μιλά για το συμποσιασμό και το κέφι μέσα στα καφενεία. Το κέφι προέρχεται από την αραβική λέξη keyif ή keyf και είναι μια κατάσταση χωρίς σκέψεις και έγνοιες. Σε τέτοιες στιγμές, σα να ξεχνιέται το συμφέρον και η υπολογιστικότητα. Όσο η παρέα έρχεται στο κέφι, τόσο τα μέλη της λυτρώνονται από τον αγώνα του ανταγωνισμού και περνούν σε μία κατάσταση μέθεξης.

Ωστόσο, ακόμη και μέσα σε αυτή την κατάσταση του κεφιού και της παρέας, η εγωιστική επιδίωξη και η φιλαυτία βρίσκουν πεδίο έκφρασης. Με την ανάλυσή της, η J. Cowan δείχνει πώς αυτό συμβαίνει μέσω του χορού και συγκεκριμένα του ζεϊμπέκικου. Ως δημόσια επιτέλεση του εσώτερου εαυτού και της ψυχής, το ζεϊμπέκικο είναι και αυτό ένας τρόπος ατομικής επίδειξης. Δε «χωράει» άλλον. Είναι προσβολή να ενοχλήσει κανείς κατά τη διάρκεια του χορού το χορευτή. Γι’ αυτόν το λόγο καθιερώθηκε η παραγγελιά.

Η παραγγελιά εμπεριέχει αυτό το στοιχείο της επίδειξης και του ανταγωνισμού. Μέσω αυτής, ο χορευτής μονοπωλεί την πίστα. Κανείς άλλος δεν έχει το δικαίωμα να χορέψει στην παραγγελιά, διότι είναι προσβολή για το χορευτή. Για την αποφυγή επεισοδίων, η ορχήστρα παλιά προειδοποιούσε τους θαμώνες ότι το τραγούδι είναι παραγγελιά, ώστε να αποφύγουν την παρενόχληση εκείνου που επρόκειτο να χορέψει. Αν γίνει αυτό, ο χορευτής μπορεί να νιώσει ταπείνωση και πιθανότατα θα εξαναγκαστεί να αμυνθεί. Η αντίδραση του Νίκου Kοεμτζή που κατέληξε σε αιματοχυσία, το 1973, οφείλεται στο ότι μια παρέα θαμώνων δε σεβάστηκε μια παραγγελιά, το δικαίωμα του αδελφού του να χορέψει ένα ζεϊμπέκικο μόνος του στην πίστα.

Τελικώς, η ελληνική κοινωνία, εκεί που φαίνεται ότι επιχειρεί να άρει τον ανταγωνιστικό της χαρακτήρα, εκεί ξανά πέφτει θύμα του. Και δεν είναι μόνο το κέφι που αποτυγχάνει να τον αντιμετωπίσει. Την ίδια αποτυχία δεκαετίες τώρα καταγράφει και η χριστιανική θρησκεία. Ενώ είναι παρούσα αιώνες τώρα μέσα στην ελληνική κοινωνία, οι άνθρωποι κατορθώνουν να είναι πάρα πολύ διαφορετικοί από εκείνο που τους ζητάει. Τους ζητάει να αρνηθούν το μερικό τους συμφέρον, κι εκείνο μονίμως αποδεικνύεται πιο ανθεκτικό. Έτσι, ο ρόλος της θρησκείας περιορίζεται σε τελετές, ενώ ο τρόπος της ζωής συνεχίζει να καθορίζεται από τον ιδιότυπο ανατολίτικο ατομικισμό.

Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, η θρησκεία δεν αποτυγχάνει απλώς να μεταμορφώσει αυτόν τον ατομικισμό, αλλά γίνεται όργανο και εργαλείο του. Τα επιμέρους συμφέροντα, αντί μέσω της θρησκείας να αίρονται, αυτά ενισχύονται και ζητούν ικανοποίηση. Ακόμη και στην περίπτωση μιας αρρώστιας, αντί η θρησκεία να γίνει τρόπος με τον οποίο κάποιος να την υπομείνει με τον καλύτερο τρόπο, γίνεται τρόπος να πιστεύει στη μαγική αντιμετώπισή της. Και φυσικά κερδίζουν και εκείνοι που καλλιεργούν την ανάλογη ελπίδα.

Καταλήγω λέγοντας ότι ο ανατολίτικος ατομικισμός είναι βαθιά ριζωμένος μέσα στις ψυχές της ελληνικής κοινωνίας. Σχεδόν τίποτα δεν έχει κατορθώσει να τον ξεριζώσει. Ούτε το κέφι, ούτε η θρησκεία. Είναι εκείνος που θα βρίσκει μπροστά του και κάθε πολιτικό πρόγραμμα εξορθολογισμού, είτε τώρα είτε στο μέλλον.