Στο προηγούμενο άρθρο μου κατέληγα λέγοντας πως πρέπει να ξέρει κανείς ποιον να βοηθήσει, με ποιο τρόπο και πότε. Γιατί δυστυχώς η φιλανθρωπία λειτουργεί όπως η τιμωρία. Όταν αυτή δεν επιβάλλεται σε αυτόν που πρέπει, όπως πρέπει και όταν πρέπει, τότε μπορεί να έχει τα αντίθετα από τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα. Αν, για παράδειγμα, δώσουμε χρήματα σε έναν ναρκομανή, ουσιαστικά θα τον ωφελήσουμε ή θα τον βλάψουμε; Και δεν είναι μόνο αυτό. Πρέπει να εξετάζουμε και ποιος είναι αυτός που προσφέρει βοήθεια και γιατί την προσφέρει. Γιατί πολλοί βάζουν το προσωπείο του αλληλέγγυου, για να κρύψουν το πραγματικό τους πρόσωπο. Παρουσιάζονται ως «φιλάνθρωποι», για να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους. Είναι ιστορικά βεβαιωμένο πως, όταν το 1821 γεννήθηκε στην Ευρώπη το «φιλελληνικό ρεύμα», εισήλθαν σε αυτό φορώντας το προσωπείο του «φιλέλληνα» πολλοί ιδιοτελείς και καιροσκόποι, «λαμόγια» θα τους λέγαμε σήμερα, που θεώρησαν το ρεύμα αυτό ως την κατάλληλη ευκαιρία, για να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους. Γιατί, όπως λέγεται, «ο λύκος στην αναμπουμπούλα χαίρεται». Έτσι δε λειτουργούν μερικοί «δήθεν» αλληλέγγυοι που παρεισδύουν σε διάφορες πορείες, για να εξυπηρετήσουν τα δικά τους ή άλλων συμφέροντα; Έτσι δε λειτουργούν και τα μεγάλα κράτη; Η Αμερική, για παράδειγμα, έκανε δυο πολέμους, αυτόν που οδήγησε στη διάλυση της πάλαι ποτέ Γιουγκοσλαβίας και αυτόν που οδήγησε στην πτώση του Σαντάμ Χουσεΐν, με το πρόσχημα πως βοηθούσε αυτόν που αδικούνταν, αλλά στην πραγματικότητα, για να εδραιώσει την επιρροή της στις περιοχές αυτές λόγω της οικονομικής και στρατηγικής τους σημασίας.

Οι αρχαίοι Έλληνες εκτιμώντας την ανθρώπινη προσωπικότητα απέβλεπαν στην μέσω της παιδείας διαμόρφωση του ατόμου σε τέλειο πολίτη, πρόθυμο να δείξει την αγάπη του για τον συνάνθρωπό του που τον είχε ανάγκη. Δεν είναι άσχετο το γεγονός πως στην αρχαία Ελλάδα παρουσιάστηκαν δύο αξιοπρόσεκτοι φιλάνθρωποι θεσμοί, η ξενία και η ικεσία. Οι θεσμοί αυτοί είχαν φιλάνθρωπο χαρακτήρα, επέβαλαν την ικανοποίηση οποιουδήποτε ανθρώπου ζητούσε κάποια χάρη , βοήθεια, απόδοση δικαιοσύνης ή προστασία από κάποιον άλλον άνθρωπο. Και οι δύο θεσμοί βρίσκονταν κάτω από την εποπτεία του Δία και οι παραβάτες τους τιμωρούνταν σκληρά από αυτόν. Ο Θέογνης λέει «κανένας θνητός που εξαπάτησε ξένο ή ικέτη δεν ξέφυγε την τιμωρία των θεών» (στ. 143-144: Ουδείς πω ξείνον, Πολυπαϊδη, εξαπατήσας // ουδ’ ικέτην θνητών αθανάτους έλαθεν). Και αυτή η φιλάνθρωπη διάθεση συνδεόταν κυρίως με την Αθήνα. Ο Ισοκράτης επαινεί την Αθήνα, γιατί «φιλανθρώπως έσχεν», ώστε δεν κράτησε για τον εαυτό της τα αγαθά που απέκτησε, αλλά τα μετέδωσε και στους άλλους (Πανηγ. 29: ώστε κυρία γενομένη τοσούτων αγαθών ουκ εφθόνησεν τοις άλλοις , αλλ’ ων έλαβεν άπασιν μετέδωκεν». Ο ίδιος θεωρεί τους Αθηναίους «ελεημονεστάτους απάντων Ελλήνων» (Περί αντιδ. 20). Και πράγματι αυτή η φιλάνθρωπη διάθεση εμφανίζεται και σε άλλες εκδηλώσεις της ζωής των αρχαίων Αθηναίων, αλλά κυρίως στην αρχαία ελληνική τραγωδία. Ο βασιλιάς της Αθήνας Θησέας, για παράδειγμα, δέχεται και προστατεύει το διωγμένο από τη Θήβα και κατατρεγμένο τυφλό Οιδίποδα, που έχει πάει «ικέτης» στην πόλη του (Σοφ. ΟΙδ. Τύρ.) και ο ίδιος παρουσιάζεται να ευσπλαχνίζεται τις ικέτιδες μητέρες των σκοτωμένων στη Θήβα Αργείων στρατηγών και νικώντας τους Θηβαίους να παίρνει τους νεκρούς τους, για να τους θάψει (Ευριπ. Ικετ.). Ο Περικλής πάλι παρουσιάζει τους Αθηναίους να διαφέρουν από τον υπόλοιπο κόσμο στη φιλάνθρωπη διάθεση, γιατί, όπως λέει, «αποκτούν φίλους κάνοντας ευεργεσίες και όχι δεχόμενοι , όπως οι άλλοι» (ΙΙ 40: Και τα ες αρετήν ηναντιώμεθα τοις πολλοίς* ου γαρ πάσχοντες ευ αλλά δρώντες κτώμεθα τους φίλους). Και λίγο πιο κάτω ο ίδιος τονίζει πως μόνοι αυτοί ευεργετούν τους άλλους όχι από υπολογισμό του συμφέροντος, αλλά από πίστη στην ελευθερία (ΙΙ 40: Μόνοι ου του ξυμφέροντος μάλλον λογισμώ ή της ελευθερίας τω πιστώ αδεώς τινα ωφελούμεν).

Βέβαια, αν ψάξει κανείς την αθηναϊκή ιστορία δύσκολα θα βρει παραδείγματα που να βεβαιώνουν αυτή τη διαπίστωση. Απλώς οι Αθηναίοι κατόρθωναν να συνδυάζουν το συμφέρον τους με το ηθικό και να παρουσιάζονται στα μάτια των άλλων ως φιλάνθρωποι. Η επέμβαση, για παράδειγμα, των Αθηναίων για την απελευθέρωση των ελληνικών πόλεων από τους Πέρσες οφειλόταν σε πολιτική σκοπιμότητα (Ξενοφ. Ελλην. ΣΤ , V 38).

Ένα είναι βέβαιο, ότι μόνο ο Χριστιανισμός έδωσε στην έννοια της αλληλεγγύης τη σημασία που πρέπει. Αυτός κήρυξε ότι όλοι οι άνθρωποι είναι αδέλφια μεταξύ τους και πρόβαλε την αξία της αγάπης ακόμη και προς τους εχθρούς μας, με κορύφωση την χωρίς υπολογισμό θεληματική θυσία για τους ανθρώπους, όπως αυτή καθαγιάστηκε με το εκούσιο πάθος του Χριστού. Ο πραγματικός αλληλέγγυος ζημιώνει τον εαυτό του για χάρη των άλλων. Κι αν η αλληλεγγύη λειτουργούσε με αυτό τον τρόπο, τότε κανένας άνθρωπος, όπως λέει ο Μένανδρος, δεν θα είχε ανάγκη από τύχη (Στοβ. Β 8, 3: Ει πάντες εβοηθούμεν αλλήλοις ουδείς αν ων άνθρωπος εδεήθη τύχης).

* Ο κ. Αθανάσιος Φραγκούλης είναι Δρ. Κλασικής Φιλολογίας, Επίτ. Σχολικός Σύμβουλος.