Αφορμή για το άρθρο αυτό αποτέλεσε το άρθρο του κ. Παπαδημητρίου με τίτλο «Μπουλντόζες» που δημοσιεύθηκε στο «Εμπρός» την Τρίτη, 9/10/2018, και αναφερόταν στην κατάσταση στην οποία βρίσκεται η παιδεία μας σήμερα και την ευθύνη της για την ηθική κατάπτωση της κοινωνίας μας. Σε αυτά που λέει θα ήθελα να προσθέσω λίγες σκέψεις. Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία από τότε που στράφηκε στον άνθρωπο και τα προβλήματά του ενδιαφέρθηκε, αναζήτησε και μελέτησε κάποιες αξίες που ρύθμιζαν τη ζωή του. Οι αρχαίοι Έλληνες διανοούμενοι σημαντική θέση ανάμεσα σ’ αυτές τις αξίες έδωσαν στην ιδέα της «αρετής» και του «αγαθού», που σχετιζόταν με την πνευματική φύση του ανθρώπου. Αυτοί πίστευαν πως ο αληθινός προορισμός του ανθρώπου ως πνευματικής ύπαρξης και η ευτυχία του ως ύψιστο αγαθό της ζωής του πραγματώνεται με το «κατ’ αρετήν ζην». Ο Αριστοτέλης έλεγε πως «ευδαιμονία εστί ψυχής ενέργεια τις κατ’ αρετήν τελείαν» (Ηθικ. Νικομ. 1102 a) και ο Πλάτων παρατηρούσε πως «πας ο τ’ επί γης και υπό γης χρυσός αρετής ουκ αντάξιος» (Νόμ. Ε 728 a) και πως η αρετή «υγιεία τε τις αν είη και κάλλος και ευεξία ψυχής, κακία δε νόσος τε και αίσχος και ασθένεια» (Πολιτ. 444 d, e).

Υπήρξαν μερικοί, όπως ο Πίνδαρος (Ολ. ΧΙ, στ. 19-20) που υποστήριζαν πως η «καλοκαγαθία», ίδιον του ενάρετου βίου, είναι κληρονομική αρετή που συνυπάρχει με την ευγενή καταγωγή, αλλά η κρατούσα αντίληψη ήταν πως η παιδεία μορφώνει τον ενάρετο χαρακτήρα. Έτσι ο Δημόκριτος τόνιζε πως «πλέονες εξ ασκήσιος αγαθοί γίγνονται ή εκ φύσιος» (Diels-Kranz, Αποσπ. Προσ. ΙΙ 68 Β, 242) και ο σοφιστής Πρωταγόρας υποστήριζε πως η αρετή «ου φύσει ουδέ από του αυτομάτου, αλλά διδακτή και εξ επιμελείας παραγίγνεται τοις ανθρώποις» (Πλάτ., Πρωτ., 323 c). Την ίδια άποψη φαίνεται πως τελικά διαμόρφωσε και ο Αριστοτέλης που έλεγε πως «ουδεμία των ηθικών αρετών φύσει ημίν παραγίγνεται» (Ηθικ. Νικομ. 1103 a 5-6, 15-19).

Από την άλλη πλευρά, ο Σωκράτης τόνιζε πως η «απαιδευσία και η άγνοια» οδηγεί στην αδικία και έλεγε πως όλες οι ανθρώπινες αρετές «μαθήσει και μελέτη αυξάνονται» (Ξεν. Απομν. Β ΥΙ 39). Ο Πλάτων δίδασκε πως «παίδευσις χρηστή φύσεις αγαθάς εμποιεί, και αυ φύσεις χρησταί τοιαύτης παιδείας αντιλαμβανόμεναι έτι βελτίους των προτέρων φύονται» (Πολιτ. Δ 424 a) και πως ο άνθρωπος είναι ένα ήμερο ζώο κι αν τύχει σωστή και επιμελημένη παιδεία, γίνεται «θεϊκότατο» και ημερότατο, αν όμως δεν ανατραφεί ικανοποιητικά ή αν ανατραφεί με κακό τρόπο, γίνεται το πιο άγριο ζώο από αυτά που τρέφει η γη (Νόμ. ΣΤ 766 a) και ο Αριστοτέλης αποφαινόταν πως ο νομοθέτης οφείλει να ενδιαφέρεται για την παιδεία των νέων, αν θέλει το καλό της πολιτείας, γιατί η βελτίωση του ήθους γίνεται αιτία να βελτιωθεί και η πολιτεία (Πολιτ Θ 1337 α 11).

Είναι χαρακτηριστικό πως ο Πλάτων, όπως και όλος ο αρχαίος ελληνικός στοχασμός, συνδέει στενά την Παιδεία με την Πολιτική, την Παιδαγωγική επιστήμη με την Πολιτική τέχνη, και πιστεύει πως η «ορθή Πολιτεία» περνά μέσα από την «ορθή Παιδεία». Τούτο φαίνεται από το γεγονός πως στον διάλογό του Θεάγης (122 b) αυτός συνδέει το άτομο με το σύνολο μέσω του αξιακού θεσμού της Παιδείας και λέει επιγραμματικά ότι δεν υπάρχει τίποτε πιο θείο το οποίο θα μπορούσε να σκεφτεί ο άνθρωπος από την παιδεία του και την παιδεία των δικών του. Ο ίδιος φιλόσοφος όμως ορίζει και το περιεχόμενο και τον χαρακτήρα της παιδείας για την οποία μιλά. Αυτός θεωρεί πραγματική και αληθινή παιδεία αυτή που προικίζει τους νέους με δικαιοσύνη και σοφία -μετά νου και δίκης- και τους κάνει να επιθυμούν να γίνουν τέλειοι πολίτες καλλιεργώντας το λεγόμενο κοινωνικό και πολιτειακό ιδεώδες, και όχι αυτή που αποβλέπει στον πλουτισμό ή την απόκτηση πολιτικής δύναμης και εξουσίας, γιατί, όπως λέει, μια τέτοια παιδεία δεν αρμόζει σε ελεύθερους ανθρώπους (Νόμ. Α 643 e - 644 a).

Αυτή την παιδεία ύμνησαν οι αρχαίοι Έλληνες διανοητές και εξήραν τον αποφασιστικό ρόλο που μπορεί αυτή να διαδραματίσει στην ατομική και κοινωνική ανάπτυξη και ευτυχία. Αυτή έκανε και τον Λίντον Τζόνσον να πει κάποτε: Από τη θέση που κατέχω έχω μάθει μια μεγάλη αλήθεια: η λύση σε όλα τα προβλήματα συνίσταται σε μια λέξη: Παιδεία.

* Ο Αθανάσιος Φραγκούλης είναι Δρ. Κλασικής Φιλολογίας, Επίτ. Σχολικός Σύμβουλος.