Με τα δύο τελευταία σημειώματά μας στο πάντα φιλόξενο «Εμπρός», αρχίσαμε να παρουσιάζουμε, με βάση πάντα τον πολύτιμο Α΄ Κώδικα της Ι.Μ. Μυτιλήνης, μια εικόνα της κοινωνίας της Μυτιλήνης το 18ο αιώνα. Γιατί για τον αιώνα αυτόν; α) Επειδή αποτελεί, κατά τη γνώμη πολλών ιστορικών την αφετηρία για την οικονομική και πολιτισμική ανόρθωση του ελληνικού γένους υπό την οθωμανική κατάκτηση.

Οι λόγοι της ανάπτυξης αυτής δεν ανήκουν στη σειρά των σημειωμάτων αυτών, επειδή δεν αφορούν μόνο τη Λέσβο, αλλά τους περισσότερους ελληνικούς τόπους. β) Επειδή, επίσης, από τον αιώνα αυτόν και εφεξής διαθέτουμε καλή αρχειακή τεκμηρίωση και αυτό συνδέεται με τον πρώτο λόγο, επειδή μόνο όταν οι άνθρωποι αρχίζουν να προοδεύουν αισθάνονται μεγαλύτερη την ανάγκη να αποτυπώνουν στο χαρτί τις πράξεις και ακόμα περισσότερο τις σκέψεις τους.

Τώρα όμως βρισκόμαστε στο πεδίο των πρακτικών αναγκών του καθημερινού βίου των ανθρώπων, των Λεσβίων του 18ου αιώνα εν προκειμένω.

Είδαμε παράλληλα ότι στο πεδίο του οικογενειακού δικαίου, ο χριστιανός ραγιάς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχε στη διάθεσή του τα εκκλησιαστικά όργανα, τα οποία κάλυπταν απολύτως τις ανάγκες του.

Αυτό αποτελούσε, ήδη από τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κατάκτησης, σαφή επιλογή της οθωμανικής διοίκησης, που αναγνώρισε παρόμοια δικαιώματα σε όλες τις εθνικότητες και ιδιαίτερα σε αυτές των μονοθεϊστικών θρησκειών (χριστιανοί, εβραίοι) που συναποτελούσαν την πολυεθνική αυτοκρατορία.

Οι κώδικες και τα λυτά έγγραφα είναι μια καλή μαρτυρία της πραγμάτωσης αυτού του φαινομένου.

Πέρα όμως από τις πρακτικές ανάγκες τις καθημερινότητας που, όπως είναι γνωστό, περιστρέφονται γύρω από τη γέννηση, τη βάφτιση, το γάμο, την προικοδοσία, τις δωρεές, τις θρησκευτικές εορτές στην όλη ευρυχωρία τους (λειτουργίες, εορτές αγίων, πανηγύρια κ.τ.λ.), ο άνθρωπος κάποια στιγμή πεθαίνει και ο θάνατος τις εποχές αυτές ήταν πιο συχνός, οπωσδήποτε πολλές φορές πρόωρος, ενώ οι απειλές εναντίον της ζωής ήταν περισσότερες και ευκολότερο να πραγματοποιηθούν είτε από φυσικά, είτε από πολεμικά, είτε από κοινωνικά αίτια.

Θέλω να πω δηλαδή, ότι ο φόβος, από τη μια, του θανάτου, αλλά και η ανάγκη, από την άλλη, του χριστιανού να διευθετήσει τα μετά από αυτόν πράγματα ενώ ήταν ακόμα εν ζωή, τον ωθούσαν να κάνει τη διαθήκη του. Πράγματι, είναι πολλές οι συμβάσεις αυτές του οικογενειακού δικαίου που σώζονται στους κώδικες και βέβαια και στον Α΄ Κώδικα της Μητροπόλεως Μυτιλήνης, οι οποίες μάς φανερώνουν πολλά κρίσιμα στοιχεία για την εποχή και τις νοοτροπίες των ανθρώπων, των Λεσβίων συμπατριωτών μας του 18ου αιώνα.

Ένα συμπέρασμα από την ανάγνωση των διαθηκών είναι ότι τις περισσότερες φορές σχετίζονται με πρόσωπα της λεσβιακής κοινωνίας που όντως είχαν να μοιράσουν κάτι στους απογόνους τους και ενδεχομένως να προλάβουν έτσι διενέξεις που μπορούσαν να ξεσπάσουν ανάμεσα στους τελευταίους από μια άμεση μεταξύ τους διανομή. Ένα τέτοιο παράδειγμα διαθήκης λ.χ., που αφορά μεγάλη περιουσία, είναι η διαθήκη του Απόστολου Καρακάση, που καταγράφεται στον κώδικα στις 17 Σεπτεμβρίου 1745, αλλά και η διαθήκη του μητροπολίτη Μυτιλήνης Καλλινίκου (3 Αυγούστου 1727).

Βέβαια ο αριθμός των διαθηκών που καταχωρίζονται στον κώδικα, είναι ακόμα μικρός, ενώ επιπλέον πρέπει να σημειώσουμε ότι ακόμα και τότε η διαθήκη μπορούσε να γίνει σε ένα απλό χαρτί, το οποίο να παραμείνει μεταξύ των μελών μιας οικογένειας ή στα χέρια ενός σοβαρού προσώπου.

Εξ άλλου, και στα χωριά οι άνθρωποι έπρεπε να διευθετήσουν τα του οίκου τους, δηλαδή να κάνουν διαθήκες, αν εν τω μεταξύ δεν είχαν λύσει το πρόβλημα της περιουσιακής διανομής με την προικοδοσία και τις δωρεές.

Το σημαντικό είναι το πότε ο άνθρωπος, ο Λέσβιος άνθρωπος του 18ου αιώνα και του επόμενου αιώνα, θα αισθανθεί την ανάγκη η διαθήκη να καταγραφεί στα φύλλα ενός κώδικα ώστε να διασφαλισθεί με το κύρος της Εκκλησίας, επειδή με τον τρόπο αυτό αποκτούσε επισημότητα και τα εντελλόμενα δεν μπορούσαν να προσβληθούν.

Όμως για τις διαθήκες και τα συναφή προβλήματα θα τα ξαναπούμε.