ΕΜΒΟΛΑ

Καθώς διανύουμε την τελευταία εβδομάδα της Αποκριάς, λέω να αφήσω για λίγο τα πολιτικά θέματα, στα οποία αφιέρωσα τελευταία κάποια από τα «Έμβολά» μου, και να μιλήσω για κάτι περισσότερο ανθρωπολογικό. Πάντα τέτοιες ημέρες σκέπτομαι μια φράση που είπε ένας Μητροπολίτης του Οικουμενικού Πατριαρχείου, πεθαμένος πια, ο Γέρων Χαλκηδόνος Μελίτων Χατζής. Την Κυριακή της Τυροφάγου τού 1970 ήταν καλεσμένος ως ομιλητής στο Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών. Ανάμεσα στα άλλα, είπε τότε και τα εξής: «Σε λίγες ώρες έξω από αυτόν το ναό, έξω από τη γαλήνη του, στους δρόμους αυτής της Πολιτείας, θα παρελάσει ο Καρνάβαλος. Μην τον περιφρονήσετε, μην τον χλευάσετε και μη με κατακρίνετε που τον αναφέρω αύτη τη στιγμή… Είναι ο ειλικρινέστερος και εντιμότερος των υποκριτών. Ίσως θα νομίσετε ότι αστειεύομαι. Απολύτως όχι.» Τι εννοούσε; Γιατί ο Καρνάβαλος μπορεί να είναι ο ειλικρινέστερος των υποκριτών;
Παρατηρώντας την ανθρώπινη συμπεριφορά, εύκολα μπορεί να διαπιστωθεί ότι ο άνθρωπος καθημερινά φοράει διάφορες μάσκες, τις οποίες συνήθως δε θέλει να παραδεχτεί και να ομολογήσει. Ένας κορυφαίος Αμερικανός κοινωνιολόγος, ο Έρβιγκ Γκόφμαν (Erving Goffman) έχει πραγματοποιήσει μια εξαιρετική ανάλυση αυτού του φαινομένου στο βιβλίο του «Η παρουσίαση του εαυτού στην καθημερινή ζωή» (εκδόθηκε στην Αμερική το 1956 και μεταφράστηκε στα ελληνικά το 2006). Προκειμένου ο Γκόφμαν να περιγράψει αυτή την παρουσίαση του εαυτού μας στην καθημερινή ζωή, δανείζεται όρους από τον κόσμο του θεάτρου: παράσταση, ηθοποιοί και παρατηρητές, προσκήνιο και παρασκήνιο, ρόλοι και αποκλίνοντες ρόλοι.

Προσφέρει μια αποκαλυπτική ανατομία της κοινωνικής ζωής με όρους θεατρικού δρωμένου, ξεκινώντας από την ιδέα ότι στις καθημερινές συναναστροφές κάθε άνθρωπος παρουσιάζει τον εαυτό του στους άλλους και προσπαθεί να ελέγξει την εντύπωση που σχηματίζουν γι’ αυτόν, με τον τρόπο που ένας ηθοποιός παρουσιάζει ένα χαρακτήρα στο κοινό.
Τη γενική αυτή διαπίστωση την καθιστά συγκεκριμένη σε σχέση με την ελληνική κοινωνία ένας κορυφαίος σύγχρονος κοινωνικός ανθρωπολόγος, o Michael Herzfeld, ο οποίος έκανε την επιτόπια έρευνά του στην Ελλάδα. Σε πρόσφατο βιβλίο του («The Body Impolitic», 2004) γράφει ότι όλες οι εθνογραφικές περιγραφές της ελληνικής κοινωνίας συμφωνούν στη σημασία που δίνεται από τους ανθρώπους της «στην κοινωνική εμφάνιση σε σχέση με την προσωπική πραγματικότητα» (σ. 46). Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι επιχειρούν να συγκαλύψουν την πραγματικότητα του εαυτού όταν χρειάζεται να τον παρουσιάσουν στους άλλους. Αν έχει κανείς υπόψη του μια τέτοια διαπίστωση, τότε θα πάψει να απορεί για μια σειρά από συμπτώματα που θα διαπιστώνει καθημερινά γύρω του παρατηρώντας την ελληνική κοινωνία. Για παράδειγμα, θα πάψει να απορεί για τα νούμερα που καθιστούν την Ελλάδα πρωταθλήτρια χώρα της φοροδιαφυγής και της παραοικονομίας.

Θα πάψει να απορεί γιατί προσφάτως στο Μουσείο της Αρχαίας Ολυμπίας αντί για τους δύο ή τρεις φύλακες που θα έπρεπε να βρίσκονταν εκεί, ήταν τελικά μόνο ένας, και έπρεπε να γίνει κλοπή κειμηλίων για να ασχοληθούν με το θέμα αυτό και οι υπεύθυνες αρχές. Σε τελευταία ανάλυση, θα πάψει να απορεί για την υποκρισία των περισσοτέρων από τους Έλληνες πολιτικούς. Δεν κάνουν τίποτα άλλο από το να σέρνουν το χορό, τον οποίο χορεύει ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας που διοικούν.
Και ενώ είναι πολλοί εκείνοι που υποκρίνονται, λίγοι είναι εκείνοι που το παραδέχονται. Έτσι μπορούμε να καταλάβουμε γιατί είχε δίκιο ο Μητροπολίτης Χαλκηδόνος όταν είπε ότι ο Καρνάβαλος είναι ο ειλικρινέστερος των υποκριτών. Είναι από τους λίγους υποκριτές που παραδέχονται την υποκρισία τους. Η μάσκα του καρναβαλιού είναι η ειλικρινέστερη μάσκα, γιατί είναι από τις ελάχιστες μάσκες που ο άνθρωπος παραδέχεται την ύπαρξή της.
Τελειώνοντας, θα πω και κάτι ακόμη. Ενώ η μάσκα του καρναβαλιού μοιάζει φαινομενικά να αρνείται την πραγματικότητα, ουσιαστικά αποκαλύπτει τον πραγματικό χαρακτήρα της, δείχνοντας ότι η πραγματικότητα δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα θέατρο με μάσκες. Με αυτό τον τρόπο, η μάσκα του καρναβαλιού κρύβει ένα μεγάλο αίτημα: είναι μία μάσκα που ζητά να πέσουν οι μάσκες! Οι μάσκες του καρναβαλιού θα πέσουν την Καθαρή Δευτέρα. Θα επιζήσουμε των επερχομένων ως ελληνική κοινωνία αν υπάρξει μία Καθαρή Δευτέρα που θα πέσουν όλες οι μάσκες.

* Ο Στρατής Ψάλτου είναι υποψήφιος διδάκτωρ Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας.