Ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε και εξαπλώθηκε, από την 4^η χιλιετία στο ΒΑ Αιγαίο, όπως είπαμε, είχε ορισμένα κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά, που εντοπίστηκαν σε πολλές θέσεις της Μικράς Ασίας, στη Θράκη, στα νότια μέχρι τη Σάμο και δυτικά μέχρι τη Σκύρο! Δυστυχώς, αγνοήθηκε κάπως από την επίσημη Ιστοριογραφία, που εστίασε στους σύγχρονους Μινωικό και Κυκλαδικό πολιτισμό και στον μεταγενέστερο Μυκηναϊκό! Βέβαια όλοι αυτοί οι Πολιτισμοί, καθώς και της Ηπειρωτικής Ελλάδας, οι Πρωτοελλαδικοί με μοναδική γραπτή κεραμική και τοιχογραφίες, τα περίφημα κυκλαδικά ειδώλια, μάλλον δεν είχαν κοινή καταγωγή με αυτόν τον Ανατολικό Πολιτισμό, που ήλθε σε γόνιμη επαφή, μέσω της θάλασσας, με τις Κυκλάδες (επιρροές κεραμικής, προμήθεια Αιγαϊακού οψιδιανού) και η κεραμική του παρουσίαζε την ενιαία γυαλιστερή επιφάνεια και τα ελάχιστα διακοσμητικά, πλαστικά ή εγχάρακτα μοτίβα, το τελετουργικό Δέπας Αμφικύπελο! Δεν γνωρίζουμε τη γλώσσα τους, δεν γνωρίζουμε αν είχαν γραφή (η προσπάθεια υιοθέτησης επιγραφής της σφηνοειδούς Χιττιτικής, στην πρώιμη Τροία ήταν μάλλον πολιτική επινόηση), γνωρίζουμε ότι καλλιεργούσαν, έβοσκαν ζώα, είχαν λίθινα και ορειχάλκινα όπλα και εργαλεία, πήλινα και λίθινα, βιολόσχημα ειδώλια, την ταφή των παιδιών στα δάπεδα των σπιτιών, αλλά και γνώση της χρυσοχοΐας (θησαυρός Σλήμαν από την Τροία ΙΙ, κίτρινη περίοδος Πολιόχνης στη Λήμνο), αποκτήματα της οικονομικής ελίτ, ίσως και κοινωνική διαστρωμάτωση! Στο νησί ανασκάφηκε η Θερμή και εντοπίστηκαν άλλα δύο παραθαλάσσια κέντρα, στο Κουρτήρ Λισβορίου και στον Κάβο - Κόκαλα Πλωμαρίου! Φαίνεται πως αμέτρητες μικρότερες θέσεις (περίπου 100 μέχρι τώρα) καταλήφθηκαν από τα πέτρινα σπίτια τους, μικροί ή μεγαλύτεροι αριθμοί, οικισμοί αγροτοκτηνοτροφικοί, σε ακρωτήρια, και λόφους! Δεν γνωρίζει κανείς τη μορφή επικοινωνίας μεταξύ τους, το πιθανό διοικητικό μοντέλο, τη διακίνηση των αγαθών προς και από τα κέντρα του νησιού ή και των άλλων (ίσως αστικών) κέντρων, με τη ναυσιπλοΐα! Εδώ στα βορεινά παράλια του δυτικού νησιού, αναπτύχθηκαν 11 οικισμοί*, από τα δυτικά προς τα ανατολικά: 1. Πόχη (ίσως και κέντρο παραγωγής πυριτολιθικών εργαλείων), 2. Αγκάλη, 3. Μάκρυνα (Λάψαρνα), 4. Αμπαστό, 5. Κούκλα, 6. Ανεμοβούνι (Γαβαθάς), 7. Τσέφο, 8. Κέφαλο (Τσαμουρ Λιμάνι), 9. Κατάπετρο (εσωτερικός), 10. Πετεινό και 11. Καλετζίκ Ανάξου! Μια πυκνή παρουσία Οικισμών, με μεγάλες εκτάσεις καλλιεργειών και κτηνοτροφίας, και στραμμένων στο Αιγαίο, εκεί που η Τροία, της Εποχής αυτής, καθώς και η Πολιόχνη της Λήμνου, κέντρα ισχυρά, παραθαλάσσια, όριζαν τους δρόμους αυτούς! Και εδώ, επάνω από αυτά τα παράλια, δέσποζε ο Αϊ Λιας, ένα μοναδικό ύψωμα 544 μέτρων!

* 1, 2, 8, 10 και 11: Βασίλης Κουμαρέλλας.

3, 4, 5, 6, 7 και 9: Μάκης Αξιώτης

** οι φωτογραφίες 4-8 από το διαδίκτυο

με τους 11 προϊστορικούς οικισμούς

στα βόρεια παράλια του δυτικού νησιού

με λιτή διακόσμηση στα αγγεία (Εμπορειό Χίου)

με το Δέπας Αμφικύπελο

«Σαλτσιέρα» του Πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού

με τα χρυσά της Πολιόχνης

παρόμοια με αυτά της πρώιμης Τροίας.