Η Μυτιληνιά καθηγήτρια της Νομικής Σχολής Αθηνά Δημοπούλου μιλά στο «Ε» για το βιβλίο της, που αναφέρεται στην πολιτική και θεσμική ιστορία της Αρχαίας Λέσβου

Με καταγωγή από τον Πολιχνίτο, με πτυχίο νομικής και μεταπτυχιακές σπουδές στο εξωτερικό, επίκουρη καθηγήτρια στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών με αντικείμενο διδασκαλίας την ιστορία και τη θεωρία του Δικαίου, μας έδωσε πρόσφατα μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μελέτη για το Πολίτευμα, τους Θεσμούς και το Δίκαιο των Πόλεων της Λέσβου από τους αρχαϊκούς έως τους ρωμαϊκούς χρόνους.

Η πολυσέλιδη αυτή μελέτη κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Ευρασία» και χωρίζεται σε δύο μέρη και έντεκα κεφάλαια, ενώ στο τέλος παρατίθεται η πλούσια βιβλιογραφία και οι πηγές.
Για τη μελέτη αυτή, που εντυπωσιάζει με την πληρότητα και την πρωτοτυπία της, συζητάμε με τη συγγραφέα.

Δώστε σας με λίγα λόγια το θέμα που πραγματεύεστε στο βιβλίο σας. Ποια ήταν η αφορμή να ασχοληθείτε με αυτό;
«Το βιβλίο αποτελεί σύνθεση όλων των ιστορικών πληροφοριών για τους θεσμούς και το δίκαιο των πόλεων που άκμασαν στην αρχαία Λέσβο: τη Μυτιλήνη, τη Μήθυμνα, την Ερεσό, την Άντισσα και την Πύρρα. Αν και εστιάζει στην πολιτική και νομική ιστορία του νησιού, η αφήγηση εκτυλίσσεται παράλληλα με τα μεγάλα γεγονότα του ελληνικού χώρου, από την αρχαϊκή έως και τη ρωμαϊκή περίοδο.

Έναυσμα για την ενασχόλησή μου με τη νομική ιστορία του νησιού, στο πλαίσιο της ακαδημαϊκής μου έρευνας και διδασκαλίας της Ιστορίας του Δικαίου στη Νομική Σχολή Αθηνών, υπήρξε η καταγωγή της μητέρας μου από τον Πολιχνίτο, με ιστορίες για τον οποίο έχω μεγαλώσει, αλλά και ο πλούτος του υλικού των αρχαίων πηγών για το νησί, ιδίως των νομικών επιγραφών, που είναι άγνωστες στο ευρύ κοινό. Παρά την εκτενή διεθνή βιβλιογραφία για την αρχαία Λέσβο, απουσίαζε μία σύνθεση της πολιτικής και νομικής ιστορίας του νησιού στην ελληνική γλώσσα, που να συγκεντρώνει να νεότερα επιστημονικά πορίσματα της ιστορικής έρευνας».
 
Για ποιους λόγους παρουσιάζει ενδιαφέρον μια επισκόπηση της νομικής ιστορίας των Λεσβιακών πόλεων;
«Η Λέσβος αποτελεί το νησί με το μεγαλύτερο αριθμό αυτόνομων πόλεων-κρατών στην αρχαία Ελλάδα. Ευρισκόμενη σε θέση-κλειδί, διαδραμάτισε από αρχαιοτάτων χρόνων σημαντικό γεω-πολιτικό ρόλο μεταξύ Ευρώπης και Ασίας. Η συνολική επισκόπηση της ιστορίας των θεσμών των Λεσβιακών πόλεων επιτρέπει να δούμε πώς η γωνιά αυτή του ελληνικού χώρου αντιλαμβανόταν τη σχέση της με την υπόλοιπη Ελλάδα και εν τέλει τη δική της ταυτότητα, που ήταν ταυτοχρόνως Λεσβιακή, Αιολική και Ελληνική.

Η συγκέντρωση των διάσπαρτων στις πηγές πληροφοριών για την αρχαία Λέσβο αναδεικνύει το υψηλό επίπεδο δημόσιας οργάνωσης, νομοθεσίας και απονομής δικαιοσύνης των πόλεών της, καθώς και τις ομοιότητες και διαφορές τους με άλλες ελληνικές πόλεις. Διαπιστώνουμε ότι το νησί ακολουθεί τα μεγάλα πολιτικά ρεύματα που καταγράφονται και αλλού, περνώντας από τη βασιλεία στην τυραννίδα, την αισυμνητεία, την ολιγαρχία και τη δημοκρατία, καταβάλλοντας προσπάθειες συσπείρωσης, όπως το Κοινόν των Λεσβίων ή συνθήκες συμμαχίας με τρίτες δυνάμεις, ιδίως τη Ρώμη».

Σημαντικά επιγραφικά κείμενα…

Σε τι είδους πηγές βασίστηκε η μελέτη σας; Το υλικό που μας παρέχουν αυτές οι πηγές είναι αρκετό για να καταλήξουμε με βεβαιότητα σε κάποια συμπεράσματα;
«Στόχος μου ήταν η σύνθεση αυτή, πέραν από επιστημονικά τεκμηριωμένη, να είναι προσιτή στο μέσο αναγνώστη που επιθυμεί να εμβαθύνει στην ιστορία του τόπου. Για το λόγο αυτό περιέλαβα όλες τις σημαντικές πηγές, φιλολογικές και επιγραφικές, πέραν του πρωτοτύπου και σε απόδοση στα νέα ελληνικά.

Στη Λέσβο διασώζονται σημαντικά επιγραφικά κείμενα, ψηφίσματα και συνθήκες. Για παράδειγμα, η συμφωνία για το νόμισμα κοινής αξίας μεταξύ Μυτιλήνης και Φώκαιας, μία από τις πρώτες συνθήκες της ιστορίας για την κοπή κοινού νομίσματος μεταξύ ανεξάρτητων κρατών. Επίσης, η στήλη της δίκης των τυράννων της Ερεσού, σειρά επιγραφών της ρωμαϊκής περιόδου με δόγματα της Ρωμαϊκής Συγκλήτου, η αλληλογραφία με τον Ιούλιο Καίσαρα.

Όσα έχουν σωθεί είναι ελάχιστα σε σχέση με όσα έχουν χαθεί, πολύτιμα όμως, καθώς παρέχουν επαρκείς ενδείξεις για την πολιτική οργάνωση, τη λειτουργία του δικαίου και των διεθνών σχέσεων στην αρχαία Λέσβο, τις οποίες μπορούμε να συμπληρώσουμε από όσα είναι γνωστά για αντίστοιχους θεσμούς από άλλες ελληνικές πόλεις, αποκτώντας μία πληρέστερη συνολική εικόνα».
 
Η χρονική περίοδος που καλύπτει η μελέτη σας, δηλ. από τους αρχαϊκούς έως τους ρωμαϊκούς χρόνους, είναι ιδιαίτερα μεγάλη. Ποιο ήταν το σκεπτικό σας;
«Στόχος μου ήταν να διατρέξω την εξέλιξη των πόλεων της Λέσβου στον αρχαίο κόσμο από τότε που έχουμε γραπτές πηγές και μέχρι το Βυζάντιο.

Κατά τη διάρκεια των αιώνων αυτών, μέσα από πολλές συγκρούσεις, εσωτερικές και εξωτερικές, διαμορφώνεται και αποκρυσταλλώνεται στις Λεσβιακές πόλεις ο αρχαίος ελληνικός τρόπος ζωής, με τη βουλή, την εκκλησία του δήμου, τις αγορές και τις στοές, τους ρήτορες, τους φιλοσόφους και τις σχολές τους, τα γυμνάσια, τα στάδια και τις παλαίστρες, τα θέατρα, τους αγώνες, τις ιερές πανηγύρεις, ως εκφάνσεις της δημόσιας ζωής και συμμετοχής των πολιτών σε αυτήν.

Για τους αρχαίους, η υπερχιλιετής αυτή περίοδος είχε στοιχεία συνέχειας, που άξιζαν να εξεταστούν στην ολότητά τους, ιδίως ως προς την εξέλιξη των πολιτικών θεσμών, από τη δημιουργία της πόλεως ως βασικού πυρήνα λειτουργίας του κράτους έως την ενσωμάτωση των Λεσβιακών πόλεων στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία».
 
Παντού παρόντες οι Λέσβιοι

Η ζωή και το δίκαιο των Λεσβιακών πόλεων χαρακτηρίζεται από απομονωτισμό και εσωστρέφεια ή υπήρχαν δίκτυα επαφών και εξωστρέφεια;
«Συμπέρασμα της μελέτης του αρχαίου υλικού που έχει σωθεί είναι ότι οι πόλεις της Λέσβου, παρότι διαφυλάσσουν με ζήλο και ενίοτε αντιπαλότητα την ανεξαρτησία τους, βρίσκονται σε συνεχή επαφή μεταξύ τους και με τον ευρύτερο μεσογειακό κόσμο. Ήδη από την εποχή του Πιττακού καταγράφεται ένα ευρύτατο δίκτυο συνεργασιών με ηγέτες της ανατολικής Μεσογείου. Η Μυτιλήνη, η Μήθυμνα, η Ερεσός είναι παρούσες σε όλες τις μεγάλες αναμετρήσεις του ελληνικού και περσικού κόσμου. Η παρουσία Λεσβίων σε πάμπολλα σημεία του ελληνόφωνου κόσμου, που καταγράφουν οι επιγραφές, καταδεικνύουν μεγάλη κινητικότητα και εξωστρέφεια. Οι κάτοικοι του νησιού ταξιδεύουν συνεχώς, συναλλάσσονται σε μακρινούς ορίζοντες, μετέχουν στους πανελλήνιους αγώνες και ιερές πανηγύρεις, διαπρέπουν στη διεθνή διπλωματία. Στο πεδίο του δικαίου, ο θεσμός των μετάπεμπτων δικαστών, που προσκαλούνται από άλλες πόλεις για να επιλύσουν τοπικές διαφορές, αλλά και της διεθνούς διαιτησίας, που εμφανίζουν κατά τους ελληνιστικούς χρόνους μεγάλη άνθηση και στη Λέσβο, συμβάλλουν στην ανταλλαγή νομικής τεχνογνωσίας και στην προσέγγιση των εννόμων τάξεων των ελληνικών πόλεων».

Ο σοφός Πιττακός

Γιατί νομίζετε ότι ο Πιττακός υπήρξε μια μεγάλη μορφή της αρχαιότητας;
«Συγκεντρώνει στο πρόσωπό του τις ιδιότητες του ικανού στρατηγού, του ιδεατού νομοθέτη, του πολιτικού που κατάφερε να συμφιλιώσει σκληρές έριδες στο εσωτερικό της Μυτιλήνης, να διασφαλίσει την πολιτική σταθερότητα, να γλιτώσει το νησί από εξωτερικούς κινδύνους, να το αναδείξει σε διεθνή δύναμη της εποχής, αλλά και να διατηρήσει την υστεροφημία του, παρά την οξεία κριτική που του ασκεί ο Αλκαίος. Υπήρξε σοφός στο λόγο και στις πράξεις, γνωρίζοντας πότε να παραιτηθεί από την εξουσία. Ποιος δε θα ήθελε έναν τέτοιο ηγέτη και σήμερα;».

Ποια είναι τα πιο βασικά συμπεράσματά σας για τη δημόσια ζωή και το δίκαιο των Λεσβιακών πόλεων;
«Αυτό που διαπιστώνουμε είναι ότι οι πόλεις της Λέσβου, παρά το συχνό ανταγωνισμό μεταξύ τους, παρουσίαζαν περισσότερα κοινά στοιχεία στην πολιτειακή τους οργάνωση και το δίκαιό τους, παρά διαφορές. Μοιράζονται μία κοινή περί δικαίου αντίληψη και πολλούς όμοιους ή παρεμφερείς θεσμούς δημόσιας οργάνωσης και λειτουργίας. Δημιούργησαν έναν προηγμένο νομικό πολιτισμό, αντίστοιχο πολλών άλλων ελληνικών πόλεων, ευρισκόμενες σε συνεχή μεταξύ τους αλληλεπίδραση».

Κλείνετε τον πρόλογό σας με τη συμβουλή του Στράβωνα «νήσος η Λέσβος λόγου αξία πλείστου». Θα ήθελα να πείτε δυο λόγια παρακάτω.
«Ο Στράβων, ως γεωγράφος, είχε αναδείξει τη σημασία της θέσης και της ιστορίας του νησιού. Από τους αρχαίους θεωρείτο τόπος ιδιαίτερης ομορφιάς, πατρίδα της μουσικής και της ποίησης, έγινε το αγαπημένο καταφύγιο εύπορων Ρωμαίων. Το υλικό των πηγών αναδεικνύει μία εξίσου αξιόλογη πολιτική και θεσμική ιστορία και ότι το νησί ανέδειξε σημαντικούς πολιτικούς και διανοούμενους, όπως τον Πιττακό, το Θεόφραστο, το Θεοφάνη, τον Ποτάμονα. Για όλα αυτά δε μπορούσε να γίνει λόγος σε λίγες σελίδες, εξ ου και ακολούθησα τη συμβουλή του Στράβωνα, επιχειρώντας μία μεγάλη σύνθεση της αρχαίας ιστορίας του νησιού».