«Γύφτοι», Τούρκοι και ο μύθος του αιωνίως αθώου Έλληνα

Πάνω σε αυτές τις ανησυχίες και σε αυτές τις βεβαιότητες πατούν ορισμένοι και κάνουν σίγουροι τα σχέδιά τους, σίγουροι με τη νομοτέλεια των αντιδράσεων που θα αντιμετωπίσουν. Για αυτούς τους ορισμένους θα ήθελα να μιλήσω. Εκείνοι που λένε πως πιστεύουν σε Θεό αλλά είναι βαθιά άπιστοι, εκείνοι που λένε πως πιστεύουν σε πατρίδα και οικογένεια αλλά είναι βαθιά εγωιστές, εκείνοι που λένε πως προασπίζονται τα δικαιώματα του ανθρώπου μα στην ουσία κοιτούν να ενισχύσουν τα δικά τους δικαιώματα.

Σε κάθε εποχή, θέλοντας να διατηρήσουν την ισχύ τους, προβάλλουν την κυρίαρχη ιδεολογία τους με κάθε μέσο και προσπαθούν να την επιβάλλουν τάχα για τη συνοχή και το καλό όλων... Μιλάμε για μια συγκεκριμένη ελίτ; Ελίτ δεν είναι μόνο ο μεγιστάνας και η πολυεθνική. Ας μου επιτραπεί να επεκτείνω τον όρο. Ελίτ σε ένα χωριό είναι ο παπάς και ο μεγαλέμπορος, ελίτ σε ένα σχολικό συγκρότημα είναι ο δάσκαλος, σ’ ένα στρατόπεδο, ο διοικητής σε μια μιντιοκρατούμενη κοινωνία, ο δημοσιογράφος.

Δε στοχοποιώ καμμιά από τις κοινωνικές ομάδες που ανάφερα: ελίτ μεταξύ των ξυπόλυτων μπορεί να είναι αυτός που απλά έχει ένα παπούτσι. Ελίτ μπορεί να είναι αυτός που δεν έχει τίποτα αλλά επιθυμεί πράγματα για τον εαυτό του εις βάρος των άλλων. Ελίτ, και αυτό είναι το τρομακτικό, μπορεί να είναι ο καθένας μας στο δικό του κύκλο όταν ασκούμε εξουσία σε κάθε της μορφή. Δε θα δείξω το τέρας που αν του κόψουμε το κεφάλι όλα θα γίνουν καλά και άγια. Δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα. Το «τέρας», οι «ορισμένοι», η ελίτ, είμαστε όλοι μας σε συγκεκριμένες περιστάσεις της ζωής. Αναδυόμενα, αθροιστικά και πολλαπλασιαζόμενα, όλοι μας.

Σε μια Ελλάδα τυραννισμένη οικονομικά και κοινωνικά, η κενολογία του μίσους, η οπισθοδρομική σκέψη και αναπαράσταση που ωφελεί τα πρόσωπα και σκλαβώνει πνευματικά το σύνολο, θεριεύει. Και θεριεύει γιατί όπως πάντοτε, προσφέρει ένα βολικό σύστημα κοσμοθεωρίας με γνώριμα σύμβολα, τα οποία όλοι εύκολα μπορούν να κατανοήσουν και να χρησιμοποιήσουν δίχως (αλίμονο, δύσκολο) να ξοδέψουν φαιά ουσία. Το μίσος πάντοτε δείχνει ένοχο τον άλλο.

Η συμβολική του μίσους αποτελούσε πάντοτε αγαπημένη μας επιλογή. Στο μίσος είμαστε καλοί ρήτορες. Και αφού άλλοι είναι ένοχοι, δεν υπάρχει ιδιαίτερος λόγος να ερευνήσουμε για τα δικά μας λάθη. Φτάνει να τους μισούμε και φτάνει με την πρώτη ευκαιρία να τους αφανίσουμε, και ως διά μαγείας θα λυθεί κάθε πρόβλημα. Μέσα σε αυτό το σύστημα ερμηνείας της πραγματικότητας, σα σε λήθη, διασφαλίζουμε το απυρόβλητο και μπορούμε να δικαιολογήσουμε τη δυστυχία της ύπαρξής μας δίχως καμμιά ουσιαστική εσωτερική ανάγκη για καινοτόμο προσωπική και κοινωνική αλλαγή. Με συμμετρική ακρίβεια, ο καθένας από εμάς στο μικρό του κύκλο προβάλλει παρόμοιες μικρο-μυθολογίες, χρησιμοποιώντας τα παραπάνω σύμβολα σε χίλιες αποχρώσεις και εντάσεις, για προσωπικό του όφελος.

Τα ψέματα όμως δεν μπορούν να αποτελέσουν συνεκτικό ιστό μιας λειτουργικής κοινωνίας, ούτε τα εκατομμύρια φουσκωμένα «εγώ» θα το μπορέσουν ποτέ. Τι είχε πει ο Μακρυγιάννης για το «εμείς»; Μήπως να δουλέψουμε προς αυτήν την κατεύθυνση; Ερώτημα-πρόταγμα που υφίσταται αιώνες τώρα, μάλλον αναπάντητο. Όσο φταίνε «οι άλλοι» για το δικό μας κατάντημα και όχι εμείς, όσο το πρόβλημα το μεταθέτουμε συμβολικά και πρακτικά σε έναν άπιαστο, θολό, φευγαλέο κόσμο, τόσο εκείνο θα επιμένει. Θα πρέπει κάποτε να αναμετρηθούμε με τα σύμβολα που μας έφεραν ως εδώ, αλλά που δεν μπορούν να μας πάνε παρακάτω.

Ίσως αυτό που προτείνω, να αντίκειται στις ίδιες τις επιταγές της φύσης και της εξέλιξης που θέλει ίσως (ή μήπως έτσι λέμε εμείς;) τον ισχυρότερο να επιβιώνει και το εγωιστικό γονίδιο να παίζει πρωτεύοντα ρόλο. Όμως πιστεύω, ακόμα κι αν όντως έτσι είναι η «φύση μας», πως μια από τις πιθανές πορείες για το ανθρώπινο είδος είναι αυτή που θα μας εξυψώσει πάνω από το ζώο το οποίο είμαστε. Αυτό άλλωστε δεν ήταν πάντα το στοίχημα του ανθρώπινου πολιτισμού;

Για όποιον επιθυμεί να ανιχνεύσει τις διαδρομές της σκέψης, αλλά και των όρων όπως αναπτύσσονται στο άρθρο, παραπέμπω σε μια βασική βιβλιογραφία:

Abrahams R. D. 1986. «Complicity and Imitation in Story-telling: A Pragmatic Folkorist’s Perspective». Cultural Anthropology 1.

Bourdieu P. 1991. «Language and Symbolic Power». Cambridge: Harvard University Press.

Candau J. 2005. «Anthropologie de la Mémoire», Armand Colin, Paris.

Connerton P. 1989. «How Societies Remember». Cambridge: C.U.P.

Diamond J. 2005. «Κατάρρευση, πώς οι κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν ή να επιτύχουν». Αθήνα: Κάτοπτρο.

Herzfeld M. 1986. «Ours Once More. Folklore, Ideology and the Making of Modern Greece». New York: Pella.

Liegeois J.P. 1994. «Roma, Tsiganes, Voyageurs». Strasbourg: Conseil De l’Europe.

Αλεξάκης Ε., Βραχιονίδου Μ., Οικονόμου Α. (επιμ.) 2008. «Ανθρωπολογία και Συμβολισμός στην Ελλάδα». Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας.

Maestripieri D. 2013 (Τομαράς Δ. μτφρ.) «Παιχνίδια που παίζουν τα Πρωτεύοντα». Αθήνα: Κάτοπτρο

Sutton E. D. 1998. «Memories Cast in Stone. The Relevance of the Past in Everyday Life». Oxford: Berg.

Λαμπρίδης Ε. Α. 2004. «Στερεότυπο, Προκατάληψη, Κοινωνική Ταυτότητα. Μελετώντας τις δυναμικές της κοινωνικής αναπαράστασης για τους τσιγγάνους». Αθήνα: Gutenberg.

Ράμφος Σ. 2010. «Το Αδιανόητο Τίποτα. Φιλοκαλικά Ριζώματα του Νεοελληνικού Μηδενισμού. Δοκίμιο Φιλοσοφικής Ανθρωπολογίας». Αθήνα: Αρμός. και 2011. «Η Λογική της Παράνοιας». Αθήνα: Αρμός.