Στρατής Πασχάλης (απόδοση - διασκευή): Κάρλο Γκότσι: Τουραντό. Η γυναίκα που μισούσε τους άνδρες, (επίμετρο: ΕλίναΝταρακλίτσα), εκδόσεις Κάπα, Αθήνα 2025, σελ. 254

Πρόκειται για ένα ερωτικό κωμικοτραγικό παραμύθι για μεγάλους; Για μια ασυνήθιστη ιστορία ερωτικού περιεχομένου; Για μια παράδοξη ελεγεία περί θυσίας; Το έργο του Γκότσι βασίζεται στην ιστορία μιας πανέμορφης πριγκίπισσας που μισούσε τους άντρες και που, για να ξεφύγει από τις πιέσεις του πατέρα της, αυτοκράτορα της Κίνας, να παντρευτεί, μηχανεύτηκε ένα τέχνασμα: κάθε υποψήφιος γαμπρός έπρεπε να λύσει τρία δύσκολα αινίγματα. Αν αποτύγχανε, θα αποκεφαλιζόταν. Αποτέλεσμα, ένα πλήθος από πρίγκιπες-θύματα, που αδυνατούσαν να λύσουν τα αινίγματα, ώσπου παρουσιάστηκε ο κατάλληλος, και η κατάσταση οδηγήθηκε σε μια απροσδόκητη και καταλυτική πορεία. Τη σημερινή εποχή, μάλιστα, που το θέμα της γυναικείας χειραφέτησης και αυτονομίας είναι επίκαιρο όσο ποτέ, το έργο του Γκότσι θεωρείται από τα πλέον αντιπροσωπευτικά ως προς το θέμα.

Αυτή η αλληγορική παραμυθένια ιστορία, σε έμμετρη απόδοση και διασκευή από τον συμπατριώτη μας, βραβευμένο ποιητή και μεταφραστή, Στρατή Πασχάλη, συνιστά μια πρόκληση για κάθε άνθρωπο του θεάτρου. «Η γλώσσα του νέου έργου συνδυάζει τον λυρισμό με τη δραματουργική και σκηνική αποτελεσματικότητα λειτουργώντας όχι μόνο ως μέσο αφήγησης, αλλά και ως εργαλείο που μπορεί να καθοδηγήσει την έκφραση των ηθοποιών, την οπτικοποίηση των σκηνών και την, εν δυνάμει, αλληλεπίδραση με το κοινό. […] Ο λυρισμός του δεν “επιβαρύνει” τη ροή, αλλά την υποστηρίζει, κάνοντάς την πιο ζωντανή και εκφραστική, κεντώντας ένα “υφαντό” στον θεατρικό χώρο. Το αποτέλεσμα είναι η δημιουργία ενός έμμετρου δραματουργήματος που δεν προσφέρεται μόνο για ανάγνωση ή απλή παρακολούθηση, αλλά για μια ολιστική θεατρική εμπειρία», αναφέρει εύστοχα η ΕλίναΝταρακλίτσα, Επίκουρη Καθηγήτρια Παγκόσμιας Δραματολογίας και Δραματουργός Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ.

Νίκος Εγγονόπουλος: «A revoir: Théophilos» (φιλολογική επιμέλεια - επίμετρο Ελισάβετ Αρσενίου, εκδόσεις Υψιλον, Αθήνα 2025

Για το ανέκδοτο αυτό ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου για τον Θεόφιλο, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις «Ύψιλον» έγραψε η καθηγήτριαΦραγκίσκηΑμπατζοπούλου στην «Καθημερινή»: «Η ανέκδοτη μέχρι σήμερα λυρική σύνθεση των 272 στίχων με θέμα τη ζωή και την τέχνη του Μυτιληνιού ζωγράφου γράφτηκε το 1947. Είναι η χρονιά που πραγματοποιείται η έκθεση για τον Θεόφιλο στο Βρετανικό Συμβούλιο. Είχαν προηγηθεί δοκίμια και άρθρα για τον Θεόφιλο από τον Οδυσσέα Ελύτη, τον Μυτιληνιό τεχνοκριτικό Στρατή Ελευθεριάδη, που διέπρεψε στη Γαλλία με το όνομα Tériade, και πολλούς άλλους επωνύμους. Ο Θεόφιλος, βέβαια, ήταν ήδη γνωστός από παλιότερα στους φιλότεχνους του Βόλου και σε όσους αγαπούσαν τη λαϊκή ζωγραφική που είχε αναπτυχθεί ανά την Ελλάδα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας χάρη σε αφανείς αλλά λαμπρούς τεχνίτες ή, αλλιώς, τη «ρωμέικη ζωγραφική», όπως την ονόμαζε ο Φώτης Κόντογλου. Η έκθεση του 1947 εγκαινιάστηκε με τη θρυλική ομιλία του Γιώργου Σεφέρη και την παρουσία μεγάλων ονομάτων του πνευματικού κόσμου. Στα κείμενα κριτικής που δημοσιεύτηκαν με αφορμή την έκθεση του 1947 για τον Θεόφιλο, διαπιστώνουμε ότι από τη μία τον πολεμούσαν οι απόγονοι του λογιοτατισμού και του καθαρευουσιάνικου ακαδημαϊσμού του Μονάχου, ενώ από την άλλη τον θαύμαζαν οι ιδεολόγοι της γενιάς του ’30, συγγραφείς, επιστήμονες, συλλέκτες, όμως ο καθένας τον προσάρμοζε στη δική του ιδεολογική προοπτική περί αυθεντικότητας και ελληνικότητας. Ανάμεσα στους θαυμαστές του Θεόφιλου ήταν και ο Εγγονόπουλος, ο οποίος έγραψε το ποίημα που για πρώτη φορά διαβάζουμε σήμερα χωρίς να το δημοσιεύσει, κι ούτε άλλωστε συμμετείχε στη συζήτηση και στους εορτασμούς που έγιναν τότε. Το 1978, στην «Κοιλάδα με τους ροδώνες», περιέλαβε ένα αλληγορικό και βαθιά αισθαντικό ποίημα αφιερωμένο στον Θεόφιλο, την «Μπαλλάντα της ψηλής σκάλας», που μας δείχνει ότι ο Εγγονόπουλος απέδιδε τιμές στο πρόσωπο του δημιουργού-καλλιτέχνη, και όχι ενός «λαϊκού» ζωγράφου, όπως τον έβλεπαν άλλοι με τη ματιά στραμμένη προς τη Δύση. Το «A revoir: Théophilos» παρέμεινε αδημοσίευτο, αλλά πάντα φυλαγμένο στο αρχείο του δημιουργού του για τους πνευματικούς κληρονόμους του.

Τα προβλήματα της έκδοσης αντιμετώπισε αξιοζήλευτα από κάθε άποψη η επιμελήτρια του βιβλίου Ελισάβετ Αρσενίου, καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, η οποία ανταποκρίθηκε στις απαιτήσεις που προβάλλει το έργο του μεγάλου δασκάλου μας με εξαντλητική έρευνα, περίσκεψη και αγάπη. Το ποιητικό κείμενο συνοδεύεται από σημειώσεις και ένα επίμετρο με τίτλο «Εκφράζοντας ποιητικά τον Θεόφιλο». Σε αυτό η συγγραφέας τοποθετεί το κείμενο στο ιστορικό και πνευματικό του πλαίσιο, και το συνοδεύει με μια ερμηνευτική προσέγγιση που διακρίνεται για την ευθυβολία της.

Στη στάση του Εγγονόπουλου απέναντι στον Θεόφιλο, η επιμελήτρια επισημαίνει την «υπερρεαλιστική αναθεώρηση της ρομαντικής αντίληψης περί παράνοιας και ιδιοφυΐας», την αποποίηση του ακαδημαϊσμού, τον γενναίο και περιπετειώδη βίο των μεγάλων υπερβάσεων που φέρνουν κοντά λαούς και πολιτισμούς, ανεξαρτήτως εποχής. Πιστεύω πως μια τέτοια υπέρβαση συνδέει τον Εγγονόπουλο με τον υπέροχο Μυτιληνιό καλλιτέχνη. Και ακόμη, ότι κυριολεκτούσε όταν έγραφε στις «Σημειώσεις» του Α΄ τόμου των «Ποιημάτων» του (εκδ. Ικαρος, 1977) ότι «συνθέτει τα διδάγματα των Βυζαντινών, των Αρχαίων και των “λαϊκών”, σαν τον Θεόφιλο και τους άλλους» - τοποθετώντας τη λέξη λαϊκός σε εισαγωγικά.

Πιστεύω ότι αυτό που διακρίνει την εγγονοπουλική προσέγγιση του Θεόφιλου, τόσο στην ανέδοτη ποιητική σύνθεσή του όσο και στο δημοσιευμένο ποίημα «Μπαλλάντα της ψηλής σκάλας» είναι η βαθιά ενσυναίσθηση: Το 1947, ο ποιητής γράφοντας την ποιητική του σύνθεση κατά κάποιον τρόπο οργανώνει μια δική του έκθεση του ζωγράφου επιλέγοντας όχι τυχαία 13 πίνακες από το έργο του, με θέματα που χρησιμοποιούσε και ο ίδιος στην τέχνη του, ποιητική και ζωγραφική, όπως μας δείχνει η Αρσενίου. Τη στιγμή που ο Θεόφιλος πέφτει από την «ψηλή σκάλα», τη βιώνει ενσυναίσθητα ως ένα από τα τραυματικά «παθήματα» που επιφυλάσσει η ζωή στον αληθινό καλλιτέχνη».