Πιάνουμε πάλι το νήμα με τις δημοσιεύσεις στοιχείων για τη Λέσβο του 19^ου αιώνα, το οποίο είχαμε διακόψει για διάφορους λόγους. Αφορμή μας δίνει και πάλι μια προξενική έκθεση της 24^ης Μαρτίου 1864, του Έλληνα υποπρόξενου Νικ. Συρμακέση (έτσι υπογράφει). Η έκθεση του υποπρόξενου είναι μάλλον γνωστή, αλλά κρίνουμε σκόπιμο να τη δημοσιεύσουμε ολόκληρη ώστε τα στοιχεία της να αξιοποιηθούν από τους ενδιαφερομένους για την ιστορία της Λέσβου. Ίσως μάλιστα αποκτά μεγαλύτερο ενδιαφέρον επειδή είναι μία έκθεση, όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης, η οποία περιέχει αρνητικές διαπιστώσεις ως προς τον πατριωτισμό των Λεσβίων. Γράφει λοιπόν ο υποπρόξενος, προς Ελληνικό Υπουργείο των Εξωτερικών, την προϊσταμένη του αρχή:

«Επίτομος έκθεσις της καταστάσεως της νήσου Λέσβου, των αισθημάτων των εν αυτή οικούντων χριστιανών και της πορείας ην ο Έλλην υπάλληλος οφείλει να διαχαράξη ενταύθα, νομίζω ότι και λυσιτελές είνε και συμφέρον προς γνώσιν του Σεβαστού Υπουργείου.-

Η τερπνή και ευάερος νήσος Λέσβος, ως γνωστόν κειμένη εν τω Αιγαίω πελάγει παρά τους αιγιαλούς της Αιολίδος, κατέχει την εβδόμην τάξιν μεταξύ των μεγίστων νήσων. Είνε ορεινή, δασώδης και ευφορωτάτη ως εκ των εν αυτή υπαρχόντων πολλών ρυάκων και πηγών, ιαματικών των πλείστων. Διαιρείται εις δύω επαρχίας, την της Μυτιλήνης και Μηθύμνης, και κατοικείται από 80-85 χιλιάδας κατοίκων, εξ ων μόνον 12-14 χιλιάδες εισίν Οθωμανοί. Η Μυτιλήνη είνε η μόνη σωζομένη σήμερον πόλις της νήσου Λέσβου. Αι πρώτισται δε κωμοπόλεις εισί το Πλωμάριον, η Αγιάσσος, ο Μόλυβος, ο Μανδαμάδος, η Αγία Παρασκευή, τα Τελώνια και ο Πολυχνίτος. Το κυριώτερον προϊόν αυτής είνε το έλαιον, όπερ εις μεγίστην ποσότητα εξάγεται. Υπέκυψεν αλληλοδιαδόχως υπό το σκήπτρον δυνάμεων κατακτητών οίον οι Ρωμαίοι, των Βυζαντινών και κατά το 1462 έτος μ.Χ. των Οθωμανών υπό την κυριαρχίαν των οποίων διατελεί μέχρις σήμερον.

Το πάλαι η νήσος Λέσβος είχε ναυτικόν αξιοκαταφρόνητον και η συμμαχία αυτής ήτο επιθυμητή, περιείχε δε και άνδρας ανδρείους, αντιπαλαίσσαντας πολλάκις και κατά των Αθηναίων και Ρωμαίων και Οθωμανών. Σήμερον όμως ούτε ναυτικόν έχει εκτός μικρών τινών ακτοπλοϊκών πλοιαρίων, ούτε τα στήθη των εν αυτή οικούντων φλέγωνται υπό του της ελευθερίας και πατριωτισμού αισθήματος. Το εύφορον αυτής, ο επιδαψιλευθείς σχετικώς ως προς την ανάγκην των κατοίκων της χρυσός, δυνάμει του οποίου κατωρθώνουν να μη πιέζωνται παρά του κατακτητού των, και ο νήδυμος ύπνος ον ύπνωσεν εις τον υπέρ της ανεξαρτησίας μας ιερόν αγώνα, κατέστησαν αυτούς επιλήσμονας των προς την πατρίδα των καθηκόντων και ήττον συμπαθείς εις την εστίαν του Ελληνισμού.

Αλλ’ ενώ τα τοιαύτα αισθήματα αυτών προξενούν βαθυτάτην λύπην εις τον υπάλληλον της Ελλάδος, θεώμενον τους αδελφούς του μηδεμίαν συμπάθειαν τρέφοντας προς την εαυτών μητέρα, αφ’ ετέρου μετριάζεται η λύπη του υπό της ελπίδος ότι η νέα γενεά, γευθείσα τα της ελευθερίου ανατροφής νάματα εν Αθήναις και Ευρώπη και ευρίσκοντας πλούτον αποταμιευμένον παρά των πατέρων της, θέλει αισθανθή ως και ήρχισεν ήδη να αισθάνεται, τα ιερά καθήκοντα απέναντι της πατρίδος της. Η ελπίς αύτη καθίσταται βασιμοτέρα και εκ της υπάρξεως καλώς διοργανισμένου Γυμνασίου υπό την διεύθυνσιν του πεπαιδευμένου Κυρίους Λελίου και Ελληνικού σχολείου ενταύθα, καθώς και εκ της υπάρξεως Ελληνικών και Αλληλοδιδακτικών σχολείων εις όλας τας κωμοπόλεις και τα πλείστα χωρία της νήσου».

Θα συνεχίσουμε βέβαια στην επόμενη επιφυλλίδα με την έκθεση του υποπρόξενου.