(Μαρτυρίες από επιδημίες της Λέσβου)

Το τελευταίο σημείωμά μας για τα ιστορικά στοιχεία της Λέσβου και συγκεκριμένα της Λέσβου του 19^ου αιώνα, είχαμε δημοσιεύσει στις 5 Μαρτίου 2020. Έκτοτε μεσολάβησαν γεγονότα ραγδαία, ασυνήθιστα, μοναδικά στο είδος και στις διαστάσεις τους, που έπληξαν τον πλανήτη και ιδιαίτερα την Ευρώπη και βέβαια και τη μικρή πατρίδα μας. Αυτά τα γεγονότα -τα οποία δεν χρειάζεται να τα σημειώσω εδώ, αφού όλοι τα γνωρίζουμε καταλεπτώς- ανέκοψαν βασικές εκδηλώσεις της ζωής μας αφού απείλησαν ακριβώς τη ζωή μας σε τέτοιο βαθμό, που η αναστολή της έκδοσης μιας εφημερίδας και η σύνταξη μιας ιστορικής επιφυλλίδας να φαντάζουν σαν γεγονότα άνευ σημασίας.

Όμως όλα αυτά έχουν ένα -προσωρινό, μακάρι να είναι μόνιμο- τέλος και μιας μορφής επικίνδυνη κανονικότητα φαίνεται ότι θα αρχίσει πάλι. Έτσι και εμείς λοιπόν, ύστερα από προτροπή του αγαπητού Μανόλη Μανώλα, θα επιχειρήσουμε να επανέλθουμε στα ιστορικά μας καθήκοντα, ελπίζοντας ότι ο ύπουλος και αόρατος εχθρός θα αποδυναμωθεί με την προσοχή μας, τον ήλιο και βέβαια τους αγώνες της ιατρικής -και όχι μόνο- επιστήμης.

Ούτως εχόντων λοιπόν των πραγμάτων, αναζήτησα, κάπως εσπευσμένα βέβαια και κατά συνέπεια με ελλειπτικό τρόπο, στα χαρτιά μου να βρω κάποια πηγή σχετικά με επιδημίες και θανατικό που έπληξαν το νησί μας. Δεν μπόρεσα να βρω πολλά πράγματα, αλλά ελπίζω ότι ό,τι βρήκα θα δώσουν μια ιδέα πόσο οι επιδημίες αποτελούσαν φαινόμενα που κατά καιρούς έπλητταν κατά καιρούς την ανθρωπότητα, μέχρις ότου η ιατρική επιστήμη να βρει τον τρόπο (τα μαγικά εμβόλια) που καταπολέμησαν τις επιδημίες και τις πανδημίες και κατέστησαν τη ζωή των ανθρώπων ασφαλέστερη.

Ο Μανουήλ Γεδεών (Κωνσταντινούπολη1851-Αθήνα 1943), λοιπόν, ο λαμπρός αυτός λόγιος και οφφικιάλιος του Οικουμενικού Πατριαρχείου αποθησαυρίζει στο περιώνυμο δίτομο έργο του Πατριαρχικαί Εφημερίδες (Αθήνα 1936, 1938) την εξής πληροφορία: «Τω αυτώ έτει [1717] Ιουνίου 16, ο Νικόδημος ο Μιτυλήνης μητροπολίτης, προς Χρύσανθον γράφει, παριστών την ελεινήν κατάστασιν της επαρχίας του: Αφού ήλθον, ποδάρι δεν επάτησεν εις την μητρόπολίν μου, διά την επικειμένην δεινήν και όλεθρον επαπειλούσαν ασθένειαν. Κατά τον παρελθόντα Απρίλιον εδιεδόθη και εις τα πέριξ χωρία και δεν άφησε ούτε το παραμικρότερον άτρωτον του πικροτάτου της βέλους. Εξ ημισείας οι ενορίται μου απέθανον. Οι περισσότεροι ιερείς μου εν Χριστώ εκοιμήθησαν. Ζητείαν της δεκάτης ινδικτιώνος ουδέ τεταρτημόριον δεν εσύναξα. Ιερείς εις το να εμβατοικιάσω δεν έχω και όσοι είναι, εξ ημισείας δίδουν τα εισοδήματα. Εγώ περιέρχομαι και μετοικώ από βουνόν εις βουνόν και από ερημίαν εις ερημίαν. Την σήμερον κατοικώ εις το υψηλότερον όρος της Μιτυλήνης, εις του Αβά την Βρύσιν. Αν έλθη τινάς να μας πλησιάση, με τα πυρέκβολα τον διώκομεν. Αγρίοις ανθρώποις ωμοιώθημεν».

Το μικρό αυτό αλλά περιεκτικό κείμενο νομίζω ότι περιγράφει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο μια επιδημία -δεν μας λέει τα συμπτώματά της- που έπληξε το νησί μας στις αρχές του 18^ου αιώνα. Ξέσπασε αρχικά στην πόλη της Μυτιλήνης και γρήγορα, μέσα σε λίγους μήνες, και στα γύρω χωριά με τέτοια ένταση ώστε να μην αφήσει κανέναν ανεπηρέαστο και, κατά την ομολογία του Νικόδημου, να αφανίσει τον μισό πληθυσμό. Με τον ίδιο επίσης τρόπο τονίζει, πέρα από τον θάνατο, και την καταλυτική επίδραση της ασθένειας στα οικονομικά του πράγματα, καθώς ο μητροπολίτης δεν μπορεί να συγκεντρώσει τα εισοδήματα που έπρεπε να αποδώσει στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και αυτό με τη σειρά του στα οθωμανικά ταμεία. Αλλά και πέρα από αυτά ο τρόπος αντιμετώπισης του ύπουλου εχθρού της αρρώστιας φαίνεται πως πάντα ήταν και είναι ο ίδιος, τουλάχιστον στα αρχικά του στάδια. Απομόνωση και εγκατάλειψη των κατοικημένων τόπων, καταφυγή σε ερημιές, μακριά από ανθρώπους που όταν εμφανιστούν απομακρύνονται με τη χρήση «πυρεκβόλων» (πρέπει να είναι σιδερένια αποτρεπτικά εμπόδια), σε τέτοιο βαθμό που ο Νικόδημος να καταλήγει ότι καταλήξαμε να είμαστε όμοιοι με αγριανθρώπους.

Ένας άλλος σπουδαίος λόγιος του περασμένου αιώνα ο Αθανάσιος Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, συντάσσοντας τον κατάλογο χειρογράφων του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων αναφέρει στον πέμπτο τόμο της Ιεροσολυμιτικής Βιβλιοθήκης (σελ. 336-337): Κανών παρακλητικός προς τον άγιον ιερομάρτυρα Χαραλάμπη, ψαλλόμενος εν φόβω πανώλης. (Ποίημα Ιωάσαφ). Σε αυτό λοιπόν το χειρόγραφο στο φύλλο 50 υπάρχει η ενθύμηση: «1823, Ιανουαρίου 18, Μυτιλήνη. Εγράφθη παρ’ εμού του ταπεινού δούλου...Φωτεινού Γεωργίου Γρημανίδη, του όντος μου εν τη Μιτυλήνη και η χάρις του αγίου να μας απαλάξη...».

Και ο άγιος Χαράλαμπος λοιπόν στην υπηρεσία απαλλαγής από τα δεινά των επιδημιών τον οποίο επικαλείται ο συμπατριώτης μας Γεώργιος Γριμάνης ώστε να μας απαλλάξει από το κακό της πανώλης.