ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΡΑΜΜΑ

Η ερμηνεία των αλλαγών στην οικογένεια συνδέεται με το φαινόμενο της αστικοποίησης. Η οικογένεια αποτελεί ένα θεσμό, και όχι μία ανεξάρτητη κοινωνική ομάδα, ένα υποσύστημα, το οποίο επηρεάζεται από τον κοινωνικό περίγυρο. Βέβαια, η οικογένεια δεν είναι απλά αποδέκτης αλλαγών, αλλά συμβάλλει με τη σειρά της στη διαμόρφωση της κοινωνίας, καθώς ασκεί επιρροή σε στάσεις, συμπεριφορές και αξίες (Αλιμπράνη - Μαράτου 1995:15). Το κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο των δυτικών κοινωνιών αντιμετώπισε πολλές αλλαγές, που με τη σειρά τους επέφεραν αλλαγές στο θεσμό της οικογένειας. Οι μεταβολές αυτές αφορούν κυρίως τη λειτουργία, τους ρόλους, τη μορφή και γενικά το πλαίσιο της οικογένειας. Τα αίτια των αλλαγών αυτών ήταν κυρίως η συνεχής εκβιομηχάνιση και η επικράτηση ενός καταναλωτικού μοντέλου, που αποσκοπούσε στη μεγιστοποίηση της ωφέλειας για κάθε νοικοκυριό. Πολλοί είναι οι ερευνητές που συμφωνούν στο γεγονός ότι οι αλλαγές στη σύνθεση της οικογένειας αλλά και των σχέσεων που δημιουργούν τα άτομα μεταξύ τους έχουν τις ρίζες τους στη δημογραφική μετάβαση, που ήταν αποτέλεσμα των κοινωνικών και οικονομικών εξελίξεων των τελευταίων δεκαετιών (Kaa 1987).
Στην προβιομηχανική περίοδο, η κοινωνία ήταν οργανωμένη σε ένα πλέγμα συγγενικών σχέσεων, τη λεγόμενη παραδοσιακή εκτεταμένη οικογένεια, η οποία αποτελούσε το κέντρο της οικονομικής παραγωγής. Ο χώρος εργασίας ήταν ταυτόχρονα και ο χώρος κατοικίας, όπου επικρατούσε μία εναρμόνιση των ρόλων των δύο φύλων. Η Ελλάδα για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι και ένα μέρος του 20ού αιώνα, χαρακτηρίζεται από αγροτικές δομές, σε αντίθεση με άλλες δυτικές χώρες που έχουν μετασχηματιστεί λόγω της βιομηχανικής επανάστασης.

Μετά από μία καθυστέρηση να ακολουθήσει τις εξελίξεις, τον 20ό αιώνα, με μία συνεχή εκβιομηχάνιση μεταφέρεται σε μία βιομηχανικά οργανωμένη κοινωνία, όπου επικρατεί η πυρηνική οικογένεια, στην οποία η οικογένεια δεν είναι πλέον το κέντρο της παραγωγικής δραστηριότητας και αποτελείται από τους γονείς και τους απογόνους. Από μονάδα παραγωγής, η οικογένεια μετατρέπεται σε μονάδα κατανάλωσης. Η κατοικία πλέον διαχωρίζεται από το χώρο εργασίας. Αυτή είναι μία από τις βασικότερες αλλαγές, που συντελέστηκε στη μορφή της οικογένειας. Εμφανίζεται ο ρόλος της νοικοκυράς και περιορίζεται ο ρόλος της γυναίκας στην παραγωγική εργασία.
Στις αρχές 21ου αιώνα, με το πέρασμα στη μεταμοντέρνα εποχή, έχουμε νέα μοντέλα οικογένειας, που αντιστοιχούν στη σύγχρονη πραγματικότητα (Giddens 1993). Βασικός στόχος πλέον της οικογένειας είναι η ατομική ολοκλήρωση και η μεγιστοποίηση των απολαβών σε όλους τους τομείς της καθημερινής ζωής. Νέοι ρόλοι και κανόνες ρυθμίζουν την οικογενειακή ζωή, με την αρχή της συναίνεσης και της διαπραγμάτευσης να κυριαρχούν σε συνδυασμό με την αναγνώριση της αυτονομίας και της ισότιμης θέσης της γυναίκας. Κατ’ επέκταση, η αναπαραγωγική συμπεριφορά κινείται στα πλαίσια αυτών των εξελίξεων, η οποία συνεπάγεται τον περιορισμό των γεννήσεων προκειμένου να εκπληρωθούν οι επιθυμίες του ζεύγους.
Σύμφωνα με επιστήμονες, υπάρχει μία πολλαπλή διάκριση στη συζυγική οικογένεια, που αποτελείται από τους συζύγους και τα παιδιά που απέκτησαν ή υιοθέτησαν στον πρώτο τους γάμο, ή αποτελείται από τα παιδιά που (ο ένας ή και οι δύο) απέκτησαν από προηγούμενο γάμο και ενδεχομένως με κοινά παιδιά (που απέκτησαν ή που υιοθέτησαν).

Ακολουθεί η συζυγική δυάδα, που ζουν μόνοι γιατί δεν απέκτησαν παιδιά ή γιατί τα παιδιά τους μένουν εκτός σπιτιού λόγω σπουδών ή εργασίας ή γιατί έχουν παντρευτεί και ζουν αυτόνομα. Επίσης, διακρίνουν τη μονογονεϊκή οικογένεια, όπου υπάρχει ένας άγαμος ενήλικας με εξώγαμα ή υιοθετημένα παιδιά, ή ένας διαζευγμένος ή εγκαταλειμμένος ή εν διαστάσει ενήλικας με άγαμα παιδιά ή και ένας χήρος ενήλικας με άγαμα παιδιά. Στη συνέχεια διακρίνεται η εκτεταμένη οικογένεια (δύο γονείς, παιδιά και άλλα συγγενικά πρόσωπα), μετά η πειραματική μορφή οικογένειας, όπου υπάρχει μία ελεύθερη και άτυπη δέσμευση, δηλαδή ένα άγαμο ζευγάρι που συγκατοικεί ως συζυγική δυάδα ή ως συζυγική οικογένεια. (Τσαούσης 2000). Υπάρχει δηλαδή μία κοινοβιακή συμβίωση με βασική μονάδα τη συζυγική οικογένεια και το κοινοβιακό νοικοκυριό, με βασική μονάδα το άτομο, το οποίο συμμετέχει σε κοινές δραστηριότητες με άλλα άτομα (Μουσούρου 1989:99).
Μία κεντρική θεωρία που περιγράφει την εξέλιξη αυτή της οικογένειας είναι αυτή τού Durkheim, ο οποίος αναφέρθηκε σε κάποια συγκεκριμένα σχήματα της οικογένειας και τα συνέδεσε με τις αλλαγές στη κοινωνία. Αίτιο της αλλαγής στην εξέλιξη της οικογένειας είναι οι θεσμοί και τα κοινωνικά γεγονότα. Ο Talcott Parsons, με τη δομολειτουργική του θεωρία, βλέπει την οικογένεια ως θεσμό, που οφείλει να προσαρμόζεται στις αλλαγές της κοινωνίας. Πιο συγκεκριμένα, η μετάβαση από τη γεωργία στη βιομηχανία έχει ως επακόλουθο την αστικοποίηση, που συγχρόνως οδηγεί σε μία μετάβαση από τη γεωργική εκτεταμένη οικογένεια στη βιομηχανοποιημένη πυρηνική οικογένεια. Άρα, τα μέλη της οικογένειας καλούνται να κινηθούν σε άλλες περιοχές, γεωγραφικά και συναισθηματικά απομονωμένοι και αλλοτριώνεται έτσι ο θεσμός της εκτεταμένης οικογένειας.

* Η Αικατερίνη Μπαλάσα είναι κοινωνιολόγος, MSc.