Λίλη Λαμπρέλλη: Το πέρασμα. Αϊβαλί - Μυτιλήνη, 1922 (εικονογράφηση: Κατερίνα Βερούτσου), Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2022, σελ. 150 

Το πέρασμα πέντε γυναικών και ενός μωρού -γιαγιά, μάνα, τρία μικρά κορίτσια κι ένα αβάφτιστο αγόρι- από το Αϊβαλί στη Μυτιλήνη, το 1922, με βάση πραγματικές μαρτυρίες. Οι εφτά άντρες της οικογένειας έμειναν πίσω και δεν άφησαν κανένα ίχνος, σαν να τους ρούφηξε η γη. 
Αυτό το πέρασμα μοιάζει με τις ματριόσκες, τις ρώσικες κούκλες-φωλιές που η καθεμιά τους κρύβει πολλές μικρότερες, γιατί όσο ανοίγεις τις φωλιές της ιστορίας, τόσο βρίσκεις ότι τα καταχωνιασμένα περάσματα είναι πολλά. Η βασική αφηγήτρια είναι η μεγαλύτερη από τα τρία κορίτσια, η Ελένη, εννιά χρονών εκείνη τη σημαδιακή χρονιά. 
Υλικά του μικρασιατικού αυτού αφηγήματος αποτέλεσαν η μυθοπλασία, μαρτυρίες Αϊβαλιωτών που μέσα στις δεκαετίες καταγράφηκαν σε βιβλία και στον τύπο -ένας από τους Αϊβαλιώτες αυτούς είναι και ο Ηλίας Βενέζης, το λογοτεχνικό έργο του οποίου φώτισε πολλές πτυχές της ιστορίας-, ιστορικά γεγονότα, μνήμες από τις οικογένειες των παππούδων της συγγραφέα και η πανταχού παρούσα στη ζωή της προφορική παράδοση. 

Τα παραπάνω είναι για το νέο βιβλίο της συμπατριώτισσάς μας εκλεκτής συγγραφέως Λίλης Λαμπρέλλη. το οποίο αφιερώνει «Στους Αιβαλιώτες παππούδες της, στις Μυτιληνιές γιαγιάδες της, στα εγγόνια της, στου όπου γης ξεριζωμένους που κρατήθηκαν γερά από την ανθρωπιά τους» 

το βιβλίο χωρίζεται σε 13 κεφάλαια με τους παρακάτω τίτλους: Ακούω ακόμα τη φωνή της, Η πιο παλιά ιστορία της οικογένειας, Κουλουράκια και αντοχή, Η υποδοχή, τίποτε δεν έγινε, Γίναν πολλά μαζί, Απώλειες, Κηδεία χωρίς ταφή, Το πέρασμα, Στο νησί, Είμαστε στην Ελλάδα, Τέλος καλοκαιριού του 1933, Επίλογος, 

Μικρό δείγμα γραφής: «Ξέρεις, κι οι καημοί λιγοστεύουν και χάνονται. Στην αρχή, μοιάζουν με θεόρατα κύματα από τσιρίδες που πλησιάζουν, έρχονται και μας ξεκουφαίνουν, κυριεύουν ολόκληρη τη ζωή μας, κι ύστερα σιγά σιγά ξεμακραίνουν, ώσπου, σαν έρθει το πλήρωμα του χρόνου, βουλιάζουν πίσω από τον ορίζοντα και δε μας ταράζουν πια». 
 

Παναγιώτης Σκορδάς (Εισαγωγή-επιμέλεια), Λεσβογραφίες του Αγώνα. Λογοτεχνικές & ιστορικές προσεγγίσεις στην παρουσία της Λέσβου στην Επανάσταση του 1821, Εκδόσεις Μύθος, Μυτιλήνη 2021, σελ 318 

Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η σύλληψη και η εκτέλεση του έργου αυτού από τον επίμονο, φανατικό για τη Λέσβο και τα γράμματά της, Παναγιώτη Σκορδά. 

Στο πλαίσιο των εορτασμών της διακοσαετίας από την Επανάσταση του 1821 αποφάσισε να ερευνήσει την εκδήλωσή της στη Λέσβο. Όμως το μόνο σημαντικό επαναστατικό γεγονός που συνδέεται με τη Λέσβο φαίνεται πως ήταν η πυρπόληση ενός τουρκικού δίκροτου (ήταν το ντελίνι, όπως λεγόταν τότε, του Αρναούτ Μπαϊρακτάρη) στην Ερεσό, από τον Παπανικολή, και αυτό είναι ένα γεγονός πολυσυζητημένο στην ιστορία, πόσο πια να διερευνηθεί; 

Δεν θα είχε νόημα, για τον εορτασμό, μία ακόμα επανάληψη, ένα συμπίλημα της υπάρχουσας περί του θέματος γνώσης. 

Οπότε, ο Παναγιώτης Σκορδάς επινόησε έναν ευφρόσυνο και δημιουργικό τρόπο για να γιορτάσει (κι οι αναγνώστες μαζί του) τα διακόσια χρόνια του ελληνικού κράτους (που ωστόσο δεν περιλάμβανε τη Λέσβο στις πρώτες του μορφές): συγκέντρωσε κείμενα λεσβίων συγγραφέων με θέμα την Επανάσταση γενικώς, που άπτεται, ωστόσο, με πολλούς τρόπους, της Λέσβου, και την Τουρκοκρατία. 

Συγκέντρωσε, λοιπόν, κείμενα 19 συγγραφέων, γραμμένα ειδικά για την παρούσα έκδοση, προλόγισε με ένα δικό του τη συλλογή, παρέθεσε τη μετάφραση ενός άρθρου της γαλλόφωνης κωνσταντινουπολίτικης εφημερίδας Gazette de France για τον ελληνικό αγώνα και πρόσθεσε, στο τέλος των αφηγήσεων, Βιβλιογραφία σχετική με το 1821 και τη Λέσβο. Ο Γιάννης Κωνσταντέλλης και η Ειρήνη Τρουμπούνη-Βεκρή επίσης υποστήριξαν βιβλιογραφικά τα κείμενα τους παραθέτοντας τις πηγές τους στο τέλος του βιβλίου, το οποίο περιλαμβάνει ακόμα και τα βιογραφικά σημειώματα των συγγραφέων. 

Θα ήταν παράλειψη στην περιγραφή του βιβλίου να μην αναφερθεί η ποικίλη εικονογράφηση. Γενικά είναι ένας «όμορφος», καλοτυπωμένος τόμος των 318 σελίδων. 

Το περιεχόμενο του τόμου, θεματικά, είναι εξίσου ποικίλο με την εικονογράφηση, ίσως και πιο πολύ: Υπάρχει κείμενο που ερευνά την ιστορία του νησιού, στην Τουρκοκρατία, στην Επανάσταση και αργότερα, ως την απελευθέρωση της Λέσβου, του Γιάννη Κωνσταντέλλη το «Δρόμοι της Επανάστασης». Υπάρχουν κείμενα που αναφέρονται σε λέσβιους Φιλικούς και αγωνιστές του 1821. Υπάρχουν κείμενα καθαρά μυθοπλαστικά με θέμα τη συμβολή Λεσβίων στον Αγώνα (λόγου χάριν του Αντώνη Δουκέλλη «Δύο καημοί», της Σιμώνης Κατραμάδου «Η Γλαύκη και ο μπουρλοτιέρης του 1821»). Υπάρχουν άλλα που προϋποθέτουν, αναπλάθουν ή πιθανόν επινοούν θρύλους από την εποχή της Τουρκοκρατίας στο νησί, όπως το «Ο Στρατήγης» του Μ. Αξιώτη και το «Η θυσία για την πίστη και την πατρίδα» της Α. Κατσούρη. Υπάρχουν και δύο κείμενα μυθοπλασίας με ήρωα τον Βενεαμίν Λέσβιο (Ξ. Μαυραγάνης και Α. Αβούρη), το ένα πιο κοντά στην Ιστορία, το άλλο πιο κοντά στη δημιουργική γραφή. Υπάρχει, εν ολίγοις, σπουδαίο υλικό για τις αναφορές στο 1821 και τις γιορτές στο σχολείο (δεν μπορεί να μην το σκεφτεί μια φιλόλογος…) 

Γενικότερα, αυτό που είναι το πιο χαρακτηριστικό, αλλά και το πιο εντυπωσιακό, το βιβλίο αποκαλύπτει ότι, αν και οι Λέσβιοι ήταν αδύνατον, εκ των συνθηκών, να συμμετάσχουν στην επανάσταση του 1821, και προσπάθησαν και βοήθησαν με διάφορους τρόπους και, κυρίως, υπέφεραν . Και ακόμα, το βιβλίο αποκαλύπτει, μετά τη συνολική ανάγνωσή του, ότι οι σύγχρονοι Λέσβιοι συγγραφείς έχουν ισχυρό στοιχείο της ταυτότητάς τους την επανάσταση του 1821, ώστε να γιορτάζουν την επέτειό της μέσω της τέχνης, που ανοίγει ευκολότερους δρόμους επικοινωνίας, αλλά και αυτοσυνείδησης. 

Ζωή Κατσιαμπούρα- Παπαευστρατίου 

Δρ. Νεοελληνικής Φιλολογίας, Επίτιμη Σχολική Σύμβουλος