ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΡΑΜΜΑ

Τα e-Books είναι ήδη ευρέως διαδομένα στις πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες. Κι όμως το καθεστώς γύρω από την πνευματική ιδιοκτησία εμποδίζει το χρήστη απ’ το να μπορεί να χρησιμοποιεί απεριόριστα τα e-Books.
Στις πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες υπάρχουν συχνά αφορμές για αναταραχή. Είτε δε βρίσκεται το βιβλίο που θα ήθελε κάποιος να δανειστεί καθώς συχνά έχει τοποθετηθεί στο λάθος ράφι ή αφέθηκε πάνω σε κάποιο τραπέζι, είτε ένα βιβλίο που κάποιος χρειάζεται επειγόντως είναι μουντζουρωμένο με μαρκαδόρο και έχει σημειώσεις, που δυσκολεύουν την ανάγνωση. Ωστόσο, οι καιροί που οι φοιτητές έπρεπε να αντιμετωπίσουν τέτοιες δυσκολίες μπορεί σύντομα να ανήκουν στο παρελθόν, καθώς στις γερμανικές πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες έχει ανατείλει εδώ και καιρό η ηλεκτρονική εποχή. «Δε γνωρίζω καμμία πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη που να μην προσφέρει ήδη e-Books», λέει ο Klaus-Rainer Brintzinger, υπεύθυνος Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Ludwig-Maximilians του Μονάχου. Ωστόσο, ο αριθμός των προσφερόμενων ψηφιακών βιβλίων είναι αρκετά διαφοροποιημένος από πανεπιστήμιο σε πανεπιστήμιο. Σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστημίου Bauhaus στη Βαϊμάρη, ο αριθμός κυμαίνεται από μονοψήφιο μέχρι πενταψήφιο επίπεδο.
Σε όλα σχεδόν τα πανεπιστήμια είναι ομόφωνη η θέληση για σαφή επέκταση του ηλεκτρονικού υλικού: «Οι πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες δίνουν περίπου 60 - 80% των κονδυλίων τους για απόκτηση βιβλίων για e-Media», λέει η Barbara Schleihagen, απ’ το Σύνδεσμο Γερμανικών Βιβλιοθηκών. Το ύψος της δαπάνης εξαρτάται επίσης και απ’ την επιστημονική κατεύθυνση του εκάστοτε πανεπιστημίου: «Γενικά, τα e-Books είναι ευρέως διαδεδομένα στις θετικές επιστήμες, πολύ περισσότερο απ’ ό,τι στις ανθρωπιστικές.»

Το Μόναχο ήταν το 2004 το πρώτο πανεπιστήμιο που προσέφερε e-Books και εν τω μεταξύ φοιτητές και ακαδημαϊκό προσωπικό έχουν στη διάθεσή τους 17.000 τέτοια. Επιπρόσθετα, υπάρχουν και 30.000 ψηφιοποιημένα έργα, που δεν υπάγονται σε πνευματική ιδιοκτησία και είναι αποθηκευμένα στους servers του Πανεπιστημίου. Η ζήτηση είναι μεγάλη: μόνο τα απλά e-Books είχαν πέρυσι γύρω στις 390.000 επισκέψεις.
Δεν είναι παράξενο το ότι υπερτερούν έναντι των εκτυπωμένων βιβλίων: τα e-Books ούτε μπορούν να κρυφτούν ούτε να μουντζουρωθούν. Επιπλέον δε χρειάζεται κάποιος να τα κουβαλάει για φωτοτυπίες και να φωτοτυπεί σελίδα τη σελίδα, καθώς είναι καλύτερο να εκτυπώνονται στο σπίτι τα σχετικά αποσπάσματα απ’ τα ηλεκτρονικά βιβλία. Πριν μερικά χρόνια κόπιαζαν οι φοιτητές με τη βιβλιοαναζήτηση, σήμερα αρκεί μία λέξη-κλειδί στη μηχανή αναζήτησης. Μερικά πανεπιστήμια κάνουν στους φοιτητές τους ακόμα και βιβλιοπροτάσεις, όπως ακριβώς τις γνωρίζουμε από on-line portals. Στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, ας πούμε, λαμβάνουν οι χρήστες τις επονομαζόμενες «συμβουλές της βιβλιοθήκης» στην αναζήτησή τους για ένα βιβλίο. «Για να μπορέσουμε να δίνουμε πραγματικά λεπτομερείς υποδείξεις, πρέπει να επεκτείνουμε ακόμα περισσότερο τη βάση δεδομένων μας», λέει ο Andreas Richter, αναπληρωτής υπεύθυνος της βιβλιοθήκης.
Σε πολλές περιπτώσεις δεν απαιτείται το πανεπιστημιακό δίκτυο για πρόσβαση. Στο Μόναχο, για παράδειγμα, μπορούν οι χρήστες μέσω ενός VPN Client να συνδέονται απ’ το σπίτι και να έχουν ανά πάσα στιγμή πρόσβαση σε βιβλία χωρίς όριο δανεισμού. Αυτό δεν ήταν πάντα έτσι: «Στην αρχή είχαμε ένα κλασσικό μοντέλο δανεισμού, όπως το χρησιμοποιούν οι δημόσιες βιβλιοθήκες», λέει η Brintzinger. Τότε μπορούσαν να δανειστούν ταυτόχρονα μόνο τόσα e-Books, όσες ήταν και οι υπάρχουσες άδειες και με σαφή χρονικό περιορισμό. Ακριβώς σα να ήταν τυπωμένα βιβλία. Το σημαντικό πλεονέκτημα των e-Books, η συνεχής προσβασιμότητα, έλειπε.

Η ελεύθερη πρόσβαση σε e-Books θα καθίσταται δυνατή μέσω συγκεκριμένης ομάδας χρηστών που θα διαφοροποιεί τις επιστημονικές απ’ τις δημόσιες βιβλιοθήκες: Μόνο εγγεγραμμένοι φοιτητές και συνεργάτες του πανεπιστημίου θα λαμβάνουν πρόσβαση. «Αυτό καθιστά τη διενέργεια των προσφορών πιο εύκολη», λέει η Schleihagen. «Το σύστημα είναι εντελώς διαφορετικό: Στις δημόσιες βιβλιοθήκες υπάρχει μία πλατφόρμα, που διοικεί τις αδειοδοτήσεις και τις θέτει σε διάθεση. Οι πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες, αντίθετα, διαπραγματεύονται με τους εκδοτικούς οίκους είτε αυτόνομα είτε συλλογικά (σε consortia) και μπορούν να θέτουν προς διάθεση τα e-Books στη δική τους ηλεκτρονική σελίδα.»
Αλλά απέχει πολύ απ’ το να είναι οι βιβλιοθήκες ικανοποιημένες με αυτό το σύστημα. Αυτό καταδεικνύει η έρευνα του Πανεπιστημίου της Βαϊμάρης πάνω στο ζήτημα της διάθεσης e-Books στα πανεπιστήμια. Οι ειδικοί διαφόρων πανεπιστημιακών βιβλιοθηκών ασκούν κριτική σχετικά με το ότι οι προσφορές των εκδοτικών οίκων είναι εξαιρετικά ανώριμες και συχνά συνδέονται με περιορισμούς που δεν αντέχονται. Επιπλέον, οι εκδοτικοί οίκοι ήθελαν ευχαρίστως να πουλάνε e-Books σε πακέτα. Ωστόσο, αυτά είναι, βάσει μελέτης, λιγότερο ελκυστικά από οικονομικής άποψης και συμπεριλαμβάνουν και ανεπιθύμητα e-Books που πρέπει να πωληθούν μαζί.
«Ένα μεγάλο πρόβλημα», εξομολογείται η Schleihagen όπως και πριν, το αδιευκρίνιστο ζήτημα της πνευματικής ιδιοκτησίας, για το οποίο υπάρχει διαμάχη αυτό τον καιρό στα δικαστήρια. Έτσι, το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Ντάρμσταντ θέτει στη διάθεση των επισκεπτών επιλεγμένα βιβλία απ’ τη συλλογή του. Αυτό ωστόσο επιτρέπεται μόνο μέσα στους χώρους της βιβλιοθήκης, ενώ η εκτύπωση και αποθήκευση απαγορεύονται. Ο εκδοτικός οίκος «Ulmer» υποστηριζόμενος απ’ το Χρηματιστηριακό Σύλλογο του Γερμανικού Εμπορίου Βιβλίου, κατέθεσε μήνυση. Το Πρωτοδικείο αποφάσισε πως η μεταφορά κειμένου από ηλεκτρονικά έργα (βιβλία) επιτρέπεται μόνο με χειρόγραφη αντιγραφή. Επιπλέον, η Monika Ziller, πρόεδρος του Γερμανικού Συνδέσμου Βιβλιοθηκών, λέει: «Δε ζούμε κιόλας στο Μεσαίωνα! Σήμερα υπάρχουν φωτοτυπικά, εκτυπωτές και σύγχρονα μέσα για αποθηκευτικούς σκοπούς.» Ο διευθυντής της Βιβλιοθήκης Brintzinger μιλάει για «μία ίσως κάπως δυστυχή νόρμα», ενώ η υπόθεση οδηγήθηκε στο ανώτατο δικαστήριο.

* Ο Μιχάλης Δ. Κούβαρος είναι υποψήφιος Ph.D. Albert-Ludwigs-Universität Freiburg.