Η ανεργία είναι ένα σύνθετο κοινωνικό και οικονομικό φαινόμενο, που εξελίσσεται σε μία από τις μεγαλύτερες κοινωνικές μάστιγες του 21ου αιώνα. Πολλές φορές εφαρμόζονται «πυροσβεστικές» και μη ορθολογικές λύσεις για αύξηση της απασχόλησης, οι οποίες όμως δε λύνουν το πρόβλημα της ανεργίας, αλλά αντίθετα το συσκοτίζουν περισσότερο. Για παράδειγμα, η ελαστικοποίηση της εργασίας δε συμβάλλει ουσιαστικά στη μείωση του προβλήματος, εφόσον μετά τη λήξη των συμβάσεων τα άτομα επανέρχονται στην κατάσταση ανεργίας και δε βελτιώνουν παρά πρόσκαιρα την ποιότητα της ζωής τους.
Πολλοί ισχυρίζονται ότι ο πετυχημένος νέος του 21ου αιώνα δε στηρίζεται πλέον στη συλλογή πτυχίων, αλλά στην καλλιέργεια - ήδη από τις προπτυχιακές σπουδές - βασικών επαγγελματικών δεξιοτήτων και ανάπτυξη των θετικών χαρακτηριστικών της προσωπικότητας.
Παράλληλα, η εποχή απαιτεί ευελιξία, δυνατότητα ανάληψης ρίσκου, μαθητεία σε διάφορους εργασιακούς τομείς και επαγγελματική ή γεωγραφική κινητικότητα. Ζωτικής σημασίας είναι η εμβάθυνση των κοινωνικών δικτύων, δηλαδή το άθροισμα των προσωπικών επαφών, μέσω των οποίων το άτομο διατηρεί την κοινωνική του ταυτότητα, λαμβάνει συναισθηματική υποστήριξη, υλική ενίσχυση και συμμετοχή στις υπηρεσίες, έχει πρόσβαση στις πληροφορίες και δημιουργεί νέες κοινωνικές επαφές.
Τα κοινωνικά δίκτυα συμβάλλουν στην καλλιέργεια των δεξιοτήτων του ατόμου, στην απόκτηση σχέσεων και εμπειριών, εμπλουτίζουν τις γνώσεις για τον επιχειρησιακό χώρο αλλά και τα δρώμενα της κοινωνίας. Ο νέος που θέλει να αποκτήσει δουλειά, θα πρέπει να καλλιεργήσει τις δεξιότητές του, οι οποίες αναπτύσσονται μέσω της πρακτικής, της συμμετοχής στα κοινά και, κυρίως, της εμπιστοσύνης που έχει στον εαυτό του αλλά και στους άλλους.
Η ανεργία αποδίδεται στην έλλειψη κοινωνικών κεφαλαίων και δικτύων, στην ανεπάρκεια του εκπαιδευτικού κεφαλαίου και κατάρτισης και αποτελεί δομικό στοιχείο της ελληνικής οικονομίας. Η οικογένεια και το ευρύτερο συγγενικό δίκτυο ενεργοποιείται για την εύρεση εργασίας σε συνδυασμό με τα δίκτυα προσωπικών σχέσεων, δεδομένου ότι οι κρατικοί θεσμοί-διαμεσολαβητές (ΟΑΕΔ), καθώς και τα απρόσωπα δίκτυα πληροφόρησης (αγγελίες εφημερίδων), δεν είναι αποτελεσματικά.
Τα κοινωνικά δίκτυα μεταφέρουν σημαντικές πληροφορίες τόσο στους εργαζομένους, όσο και στις επιχειρήσεις, αυξάνοντας την παραγωγικότητα. Έρευνες έχουν δείξει ότι απλή συμμετοχή σε συλλόγους και σωματεία αυξάνει σημαντικά τον αριθμό των συνδέσμων των κοινωνικών δικτύων και κατά συνέπεια τις πιθανότητες απασχόλησης. Αποτελεί πλέον κοινή παραδοχή ότι η ανταγωνιστική κοινωνική πραγματικότητα και η αδυσώπητη αγορά εργασίας επιβάλλουν να οριστεί ως κοινωνική ευφυΐα η ικανότητα του ατόμου να αξιοποιεί τις μαθησιακές εμπειρίες του, να μετουσιώνει τη γνώση που απέκτησε στο σχολείο σε προσαρμοστικότητα σε νέα δεδομένα, να ελίσσεται ώστε να αποφεύγει τους σκοπέλους που οδηγούν σε αποκλεισμό και να ψυχογραφεί τον παλμό της ελεύθερης οικονομίας, στηριζόμενο στις αρχές που αφομοίωσε μέσω της παιδευτικής διαδικασίας.
Οι εφαρμογές των νέων τεχνολογιών, η ταχύτατη διάδοση της πληροφορίας και των επικοινωνιών, η ανάπτυξη της πληροφορικής, καθιστούν την κεκτημένη γνώση παρωχημένη, ενώ τα άτομα οφείλουν διαρκώς να ανανεώνουν και να «επικαιροποιούν» τις γνώσεις τους, ώστε να μην αποκλείονται από την αγορά εργασίας και από την κοινωνία. Οι σύγχρονες μετα-βιομηχανικές οικονομίες θεωρούνται ως οι οικονομίες της γνώσης, χαρακτηρίζονται ως πληροφοριακές, παγκόσμιες και δικτυακές και στηρίζονται στην αξιοποίηση του γνωστικού κεφαλαίου με άξονες την παραγωγή της γνώσης, την επεξεργασία των πληροφοριών και τη διαχείριση των συμβολικών πόρων. Το άτομο καλείται να αξιοποιεί τη γνώση που αποκτά (καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του), με σκοπό την παραμονή του στην αγορά εργασίας. Η κατάρτιση και η διά βίου μάθηση προωθούνται από το κράτος ως πολιτικές, που θα βοηθήσουν τα άτομα να εισέλθουν στην αγορά εργασίας. Η προοπτική της διά βίου μάθησης έχει να κάνει με το γεγονός ότι τα άτομα μπορούν να αποκτήσουν γνώσεις, αλλά και να αναπτύξουν τις ήδη υπάρχουσες, ανεξαρτήτως τόπου και χρόνου. Πολλοί άνθρωποι θα αλλάξουν διάφορες θέσεις εργασίας κατά τη διάρκεια του επαγγελματικού τους βίου, με αποτέλεσμα η στόχευση της επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης να αναπροσαρμόζεται συνεχώς. Παράλληλα, ο υποψήφιος καλείται να εφοδιαστεί και να θωρακιστεί με ποικίλες τεχνικές, μεθοδολογικές, οργανωτικές, επικοινωνιακές και μαθησιακές ικανότητες.
Από τα παραπάνω συνάγεται ότι το άτομο φαίνεται να αποκτά την αποκλειστική ευθύνη οργάνωσης της ζωής του και της επαγγελματικής του αποκατάστασης. Θα πρέπει να κινητοποιηθεί και να ενεργοποιηθεί, ώστε να μην αποκλειστεί από την αγορά εργασίας. Μέσα στο μεταβαλλόμενο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο, τις ανακατατάξεις στην ατομική ζωή και την πολυπλοκότητα στην επαγγελματική ζωή, το άτομο καλείται να πάρει αποφάσεις, για να μη βρεθεί στο περιθώριο. Όλα αυτά καθιστούν τη βιογραφία του σύγχρονου ανθρώπου μια βιογραφία διακινδύνευσης.

* Ο Ευστράτιος Παπάνης είναι επίκουρος καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου και
η Ειρήνη - Μυρσίνη Παπάνη, Med, καθηγήτρια Αγγλικών.