Η οικονομική κρίση ανάγκασε πολλούς να μάθουν και να χρησιμοποιούν λέξεις και έννοιες που δεν ήξεραν. Πολλοί είναι εκείνοι πια που κουβεντιάζουν χρησιμοποιώντας λέξεις όπως έλλειμμα, χρεωκοπία, δαπάνες κ.λπ.. Ταυτόχρονα, αρκετοί οικονομολόγοι, μέχρι πριν από λίγο καιρό άγνωστοι στο ευρύ κοινό, έγιναν οι συνήθεις φιλοξενούμενοι τόσο τηλεοπτικών εκπομπών όσο και επιφυλλίδων εφημερίδων. Στο παρόν «έμβολο» θέλω να εστιάσω το ενδιαφέρον μου στον Αρίστο Δοξιάδη και σε κάποιες παρατηρήσεις που έχει κάνει σχετικά με την κατάσταση της οικονομίας στην Ελλάδα.
Μία από τις παρατηρήσεις που κάνει ο Δοξιάδης, έχει σχέση με τον εσφαλμένο τρόπο με τον οποίο προσπαθούν να κατανοήσουν την ελληνική οικονομία τόσο εκείνοι που χρησιμοποιούν μαρξιστικό λεξιλόγιο όσο και εκείνοι που χρησιμοποιούν το λεξιλόγιο της ελεύθερης αγοράς. Οι αναλυτές που χρησιμοποιούν μαρξιστικό λεξιλόγιο έχουν την τάση να αποδίδουν το πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας στο φιλελευθερισμό και στην κυριαρχία της αγοράς. Οι φιλελεύθεροι αναλυτές, πάλι, έχουν την τάση να αποδίδουν το πρόβλημα της Ελλάδας στο μεγάλο μέγεθος, τη διαφθορά και την αναποτελεσματικότητα του δημόσιου τομέα.

Ο Αρίστος Δοξιάδης παρατηρεί ότι σφάλλουν στη διάγνωσή τους τόσο οι μεν όσο και οι δε: «Λίγοι σχολιαστές επέμεναν στις ελληνικές ιδιαιτερότητες. Για παράδειγμα, ότι το Δημόσιο δεν είναι Δημόσιο όταν το έχουν αλώσει ιδιωτικά και συντεχνιακά συμφέροντα, και το ιδιωτικό δεν είναι ιδιωτικό όταν ζει από το δημόσιο χρήμα. Αλλά αυτές οι φωνές δεν ήταν παρούσες ούτε στο λόγο των κομμάτων, ούτε των καναλιών, ούτε φυσικά στη χάραξη της κυβερνητικής πολιτικής.».
Έτσι μπαίνουμε στη λογική να κατανοήσουμε την ελληνική οικονομική και πολιτισμική πραγματικότητα όχι ως παράδειγμα μιας αρκετά φιλελεύθερης ή μιας λιγότερο φιλελεύθερης δυτικοευρωπαϊκής χώρας, αλλά ως μια ιδιόμορφη πραγματικότητα. Γιατί αφήσαμε την κοινωνική ασφάλιση να χρεωκοπήσει; Γιατί δεν πληρώνουμε φόρους; Γιατί δεν έχουμε εξαγώγιμα βιομηχανικά προϊόντα; Γιατί κάνουν φροντιστήριο οι μαθητές των λυκείων;
Ο κατάλογος των χαρακτηριστικών που συνθέτουν την ελληνική ιδιομορφία είναι μακρύς: διαφθορά, πελατειακό σύστημα, γραφειοκρατία, οικογενειοκρατία, διαπλοκή, καταναλωτισμός, παπαγαλία στο σχολείο, καχυποψία, άνεργοι πτυχιούχοι. Ωστόσο, ο Δοξιάδης παρατηρεί ότι μια τέτοια παράθεση δε βοηθάει. Είναι πιο χρήσιμο «από όλο το πλέγμα των θεσμών που απαρτίζουν την ελληνική μικροοικονομία, να ξεχωρίσουμε λίγα και βασικά, όπου διαφέρουμε από τις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες».

Ένα τέτοιο βασικό χαρακτηριστικό είναι ο καιροσκοπισμός. Ο ταβερνιάρης στην Πλάκα ή οπουδήποτε αλλού που σερβίρει σαβούρα στους τουρίστες, αυτό κάνει: παραβαίνει την άτυπη σύμβαση του εστιάτορα με τον πελάτη, για να βγάλει καλό κέρδος στη μερίδα, με κίνδυνο ο πελάτης να μην ξαναέρθει. Πράττει απόλυτα ορθολογικά, γιατί ο τουρίστας είναι περαστικός και δε θα ξαναερχόταν έτσι κι αλλιώς. Ωστόσο, αυτό χαλάει τη γενική εικόνα της Αθήνας ή της Ελλάδας, αλλά δεν τον ενδιαφέρει.
Στον αντίποδα της καιροσκοπίας είναι η συμμόρφωση ή η συνεργασία. Η επιχείρηση που επενδύει στην ποιότητα, ο εργολάβος που αποθέτει τα μπάζα στη μακρινή επίσημη χωματερή αντί για το διπλανό χωράφι, ο συνεργάτης που δουλεύει σκληρά αντί να λουφάρει σε βάρος της ομάδας, ο επαγγελματίας που δε φοροδιαφεύγει.
Όλα τα παραπάνω συνθέτουν μία πολιτισμική διαφορά, την οποία καλούμαστε να κατανοήσουμε ως προς τις αιτίες που την παράγουν με σκοπό να τις αντιμετωπίσουμε. Η συστηματική έρευνα και θεωρία σε σχέση με τέτοια ερωτήματα στην Ελλάδα είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Η πιο ενδιαφέρουσα αφήγηση που επιχειρεί να θέσει και να απαντήσει τέτοιου είδους ζητήματα, είναι του Στέλιου Ράμφου. Ο τρόπος με τον οποίο κατανοεί το πρόβλημα της ελληνικής ιδιομορφίας ο Ράμφος και η απάντηση που προτείνει, θα είναι το θέμα ενός άλλου εμβόλου.

* Ο Στρατής Ψάλτου είναι υποψήφιος διδάκτωρ Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας.