Η Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έχει ιδρυθεί! Εμφανίζονται οι Μητροπόλεις Μυτιλήνης και Μηθύμνης, οι υπέροχες τρίκλιτες ξυλόστεγες βασιλικές του 5^ου-6^ου αιώνα, γεμίζουν το νησί, με γνωστότερες τις ανασκαμμένες Αγίου Ανδρέα, Αφεντούλη (Ερεσός), Αγ. Δημητρίου (Υψηλομέτωπο), Χαλινάδου (Αγ. Παρασκευή), Αργάλων (Νεάπολις), Τσεσμέδων (Χαραμίδας), με τα ψηφιδωτά τους δάπεδα, από τα οποία έχουν αποκαλυφθεί και άλλα στο νησί!

Στον τόπο που ερευνούμε, αναφέρθηκε η Παλαιοχριστιανική της «Γαλούσας Παναγιάς», και άλλα μικρότερα μνημεία στον κάμπο του Κάτω Τρίτους! Οι οικισμοί απλώνονται χωρίς αλλαγές στην Ύστερη Αρχαιότητα, με μόνη διαφορά την αντικατάσταση των Εθνικών Ιερών από την Χριστιανική Λατρεία! Είδαμε το ιερό της Κυβέλης!

Η ζωή των αγροτών, των ψαράδων, των λατόμων, φορολογείται από άρχοντες-ιδιοκτήτες της γης, με επινοικιάσεις ή/και μισθωτή εργασία άκληρων κατοίκων! Στην μεγάλη έκταση του κάμπου, τα αρχιτεκτονικά μέλη των χριστιανικών ιερών και των προσκτισμάτων τους είναι πάρα πολλά και ίσως ανήκαν στους οικισμούς, οι οποίοι σίγουρα βρίσκονταν ακόμα στην Σκούντα, στα Μακριανά, στον Ηρακλή και αλλού, χαμένοι μέσα στα τοπωνύμια, όπως θα δούμε!

Είναι φανερό ότι το γκρίζο μάρμαρο της περιοχής, για το οποίο στα νεότερα χρόνια σκάφτηκαν βαθειά και σκάβονται ακόμα, τα γύρω βουνά για οικοδομικό υλικό, ήταν σίγουρα πηγή πλουτισμού! Όμως όπως θα δούμε, βασικό ρόλο έπαιζε και η ελιά και μάλιστα θέλω να παρουσιάσω κάποια Παλαιοχριστιανικά Ιερά, που διέθεταν τους ιδιωτικούς τους ελαιόμυλους, εκτός και εάν αποτελούσαν το κέντρο κάποιου οικισμού!

Ένα βρίσκεται δίπλα στον Δημόσιο δρόμο, στον ελαιώνα, δίπλα στην ιδιοκτησία Αχλάτη! Βρίσκεται στο κέντρο οικιστικών λειψάνων, τα οποία εκτείνονται και στην αντίπερα, πλευρά του δρόμου! Ο Αϊ Γιάννης, κάτω από αρχαίο Πρίνο, φιλοξενεί μεγάλη παλαιοχριστιανική βασιλική, της οποία διακρίνεται η κόγχη του ιερού! Στην δυτική της πλευρά βρίσκονται η βάση του πιεστηρίου του ελαιόμυλου, που φέρει σταυρό, πακτωμένα μέλη του και ένα υπέροχο πέτρινο «δοχείο» που εξαφανίστηκε πριν χρόνια (φωτογραφία 1987). Τα ογκώδη μαρμάρινα μέλη δείχνουν την σημαντική αρχιτεκτονική του μνημείου, ενώ ο κυκλικός μαρμάρινος ληνός, φυλάσσεται στην διπλανή ιδιοκτησία! Αυτό βρέθηκε δίπλα, κατά την διάνοιξη ρυακιού. Ίσως αυτός ο ναός να αποτελούσε το κέντρο οικισμού της περιοχής! Όπως θα δούμε και σε άλλες περιοχές, οι ενδείξεις είναι ισχυρές για την αναγνώριση αυτών των ιερών, σαν «ενοριακών» σε οικιστικά σύνολα του κάμπου!

με την κόγχη του ιερού

με το χαμένο πια γουδί

και τον ελαιόμυλο

με την βάση

και τον ληνό

με σκόρπια μέλη

όπως στο σκαρίφημα του 1987!