Λέει η μυθ-ιστορία ότι στο τραίνο προς το Παρίσι που οδηγούσε όλους τους μαθηματικούς προς το κορυφαίο στην ιστορία 2ο Συνέδριο Μαθηματικών (1900), όπου ο David Hilbert παρουσίασε το μέγιστο πρόγραμμά του με τα 23 προβλήματα που θα απασχολούσαν τα Μαθηματικά εφεξής, σε ένα διαμέρισμα με τέσσερις κουκέτες, δύο νεαροί Ευρωπαίοι μαθηματικοί έλεγαν προς τρίτον άγνωστον τους συνταξιδιώτη ότι η απόδειξη του τάδε προβλήματος χαρακτηρίζεται «από τόσην απλότητα και κομψότητα» που μόνον ο Καραθεοδωρή θα μπορούσε να είχε συγγράψει… Είχαν δίκιο, καθότι ο άγνωστος αυτός κύριος ήταν όντως ο Κ. Καραθεοδωρή!

Ο Κ. Καραθεοδωρή είναι ο πνευματικός πρόγονος του Πανεπιστημίου Αιγαίου: η επιστημολογική συγκρότηση και η χωροθέτηση του Ελληνικού Πανεπιστημίου στη Σμύρνη - και η έκτοτε αναφορά του ως εναλλακτικής έδρας του τα μεγάλα νησιά του Αν. Αιγαίου - ακατάλυτα διαμορφώνει την πνευματική σχέση και κληρονομία.

Η πορεία του στη ζωή και την επιστήμη ακολουθείται έως σήμερα ως αρχετυπική προδιαγραφή του Πανεπιστημίου του Αρχιπελάγους: ο Καραθεοδωρή ήταν αστός, εγγράμματος, κοσμοπολίτης, ιδιοφυής και πατριώτης. Ως και το παρένθετο δημιούργημά του, το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, με τη σημερινή ονοματοδοσία του!

Θέλω να επιμείνω στα δύο γνωρίσματα της σκέψης του Καραθεοδωρή που ανεδείχθησαν στο τραίνο προς το Παρίσι, το 1900: απλότητα και κομψότητα, απέναντι σε άκρως σύνθετα και πολύπλοκα ζητήματα του λογισμού, είτε του μαθηματικού - όπου διακρίθηκε - είτε της ανθρώπινης διεργασίας τού νοείν τον Κόσμο.

Για το μαθηματικό Καραθεοδωρή, η βιβλιογραφία είναι τόσον άφθονη, που πλεονάζει εδώ η όποια βιογραφική αναφορά: ο αναγνώστης πανεύκολα θα βρει την εξειδικευμένη πληροφορία. Αν κάτι αρκεί είναι ότι ο Κ. Καραθεοδωρή περιλαμβάνεται ανάμεσα στις 20 μεγαλύτερες προσωπικότητες της επιστήμης κατά τον 20ό αιώνα: μεταξύ των ομολόγων του Planck, Einstein, Frobenius, Swartz, Hilbert, Klein… Ότι υπήρξε καθηγητής Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο του Gottingen, όταν το ίδρυμα ήταν ο πυρήνας των Μαθητικών. Ότι ήταν συν-εκδότης των «Μαθηματικών Χρονικών», ό,τι δηλαδή επιφανέστερο και εγκυρότερο έχει υπάρξει ιστορικά στα Μαθηματικά.

Αυτά είναι τα αυθεντικά γεγονότα κι ίσως παρέλκει η καλοπροαίρετη προσπάθεια να του επιδοθεί πρόσθετη δόξα ως «δασκάλου» τού Einstein: αρκεί ίσως ότι ο στενά συνδεδεμένος μαζί του κορυφαίος Φυσικός, στις επιστολικές τους συνομιλίες έγραψε, το 1916, ως προς τη συμβολή του Καραθεοδωρή στη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας: «… Αν θέλετε να μπείτε στον κόπο να μου εξηγήσετε ακόμα και τους κανονικούς μετασχηματισμούς, θα βρείτε έναν ευγνώμονα και ευσυνείδητο ακροατή. Αν όμως λύσετε και το πρόβλημα των κλειστών γραμμών του χρόνου, θα σταθώ μπροστά σας με σταυρωμένα χέρια. Πίσω από αυτό υπάρχει κρυμμένο κάτι που είναι αντάξιο του ιδρώτα των καλυτέρων…»!

Γιατί επιμένω σε κάτι επιφανειακά επουσιώδες, την κομψότητα και απλότητα της σκέψης; Κατ’ αρχήν για λόγους Αισθητικής: έχω γνωρίσει πάμπολλους επιστήμονες μεγίστου βάθους σκέψης, ελάχιστοι έχουν το προσόν να εξηγούν το πολύπλοκο του Κόσμου, με κομψότητα κι απλότητα, χωρίς να υποκύπτουν στη γενίκευση και την απλούστευση, αλλά υπηρετώντας την καθολικότητα με αφοπλιστική πληρότητα. Ας μου επιτραπεί μια παρέκκλιση: δεν είμαι Μαθηματικός, γνωρίζω τα Μαθηματικά του γαλλικού πανεπιστημίου - ένα είδος επιστημονικής θρησκείας δηλαδή -, ίσως απλώς να καταλαβαίνω πώς σκέφτονται πέραν των στοιχειωδών.

Για να εξηγήσω τη δική μου αντίληψη επί της έννοιας της «κομψότητας και απλότητας» του Καραθεοδωρή, θα αναφερθώ σε δύο παραδείγματα: το R. Feynman -καθηγητή στο περιβόητο Caltech και Βραβείο Nobel Φυσικής- και τον Α. Wiles -Μετάλλιο Fields, το Nobel των Μαθηματικών- και άνθρωπο που απέδειξε το περιβόητο Τελευταίο Θεώρημα του Fermat, μετά από 350 χρόνια. Ο Feynman, φοβερός μποέμ και μπαρόβιος, απέδειξε τους Νόμους τού Κέπλερ για την τροχιά των Πλανητών, με Ευκλείδειο Γεωμετρία Λυκείου. Ο A. Wiles, ασκητής, κατέφυγε στο σύνολο σχεδόν των Μαθηματικών, δημιούργησε νέες μεθοδολογίες και τεχνικές: μεγαλειωδώς απέδειξε το Fermat, αλλά μάλλον δεν μπήκε ποτέ στο μυαλό του, απλώς διότι ο ίδιος ο Fermat αγνοούσε τα μαθηματικά που χρησιμοποίησε ο Wiles καθώς δεν υπήρχαν επί της εποχής του.

Γίγαντες του πνεύματος και οι δύο: ο πρώτος διδάσκεται στο λύκειο, το δεύτερο δεν τον κατάλαβαν ούτε οι μισοί πανεπιστημιακοί καθηγητές Μαθηματικών στο Ινστιτούτο Newton στο Cambridge, όπου παρουσίασε την Απόδειξη του Fermat. Ως τρόπος σκέψης, ο Καραθεοδωρή, όπως φαίνεται μέσα από το κομβικό βιβλίο του περί πραγματικών συναρτήσεων, μάλλον προσιδίαζε με το μοντέλο «Feynman»: κι αυτό, μαζί με την παιδεία και τον κοσμοπολιτισμό του, ίσως του επέτρεψε να «δει» τον Ελληνικό Κόσμο τού 1920, μέσα στα όρια, τα μέγιστα, τα ελάχιστα και τις βελτιστοποιήσεις του… για να χρησιμοποιήσω τετριμμένους μαθηματικούς όρους.

Όταν σκέφτομαι τον Καραθεοδωρή, ξεφεύγοντας από το μεγαλειώδες βιογραφικό του σημείωμα και το έργο του ως προς το Ελληνικόν Πανεπιστήμιον, εν γένει, το μυαλό μου πάει σ’ ένα σκοτεινό σημείο της πορείας του: γυρνώντας από τη Σμύρνη, εκλέχθηκε καθηγητής Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών - υπενθυμίζω ότι προηγουμένως ήταν Καθηγητής στο Gottingen -, όπου του ανατέθηκε η διδασκαλία των Μαθηματικών στους πρωτοετείς της Χημείας! Κι έφυγε… για το Μόναχο!

Δες το καλά, αναγνώστη, το σημείο αυτό για να καταλάβεις το τρέχον φαινόμενο «Πελεγρίνη»: τίποτα δεν άλλαξε στις συμπλεγματικές δομές ισχύος, απλώς προστέθηκε στη μικρόνοα «αριστοκρατία» τού τότε και το Αριστερό μύθευμα! Αναλογίζομαι όμως το εξής: έζησε δύο Παγκόσμιους Πολέμους, έζησε τη Μικρασιατική Εκστρατεία και Καταστροφή, έγραψε, δημοσίευσε, δίδαξε, συνομίλησε, πήγε κι ήλθε… Τι μεγαλειώδης ζωή! Το Πανεπιστήμιο Αιγαίου δεν μπορούσε να έχει άλλον Πατέρα!