ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ στον ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΣΚΟΡΔΑ 

Αφορμή της παρούσας συζήτησης με τον πολυβραβευμένο (ανάμεσα στα άλλα και βραβείο ποίησης από την Ακαδημία Αθηνών) συντοπίτη μας ποιητή, δοκιμιογράφο και κριτικό λογοτεχνίας Δημήτρη Νικορέτζο, ήταν η κυκλοφορία πριν λίγες μέρες από την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου ενός πολυσέλιδου δίτομου έργου με τον τίτλο «Πορτραίτα στον Οκρίβαντα.

Γνωριμίες με είδωλα και πρόσωπα της λογοτεχνίας» και με χαιρετισμό του Περιφερειάρχη Κώστα Μουτζούρη. Το συγγραφικό έργο του Δημήτρη Νικορέτζου είναι πολύ μεγάλο και ιδιαίτερα σημαντικό και για αυτό άλλωστε έχει γνωρίσει την αναγνώριση και την επιβράβευση τόσο του αναγνωστικού κοινού όσο και των ειδικών. Στο ενεργητικό του έχει 25 βιβλία με πρώτο την ποιητική συλλογή « Στοχασμοί στο ημίφως" » (Μαυρίδης, 1983) , Ακολούθησαν λογοτεχνικά και σπουδαία δοκιμιακά - φιλολογικά βιβλία όπως: «Κόπανος, ο Ρωμηός της Σμύρνης» ( Μαρτυρία - Χρονικό, τρεις τόμοι), Νίκος Καββαδίας, ο τελευταίος αμαρτωλός», «Κική Δημουλά. Ένας μύθος διαπορευόμενος: Απογραφές ενός ανευλαβούς», «Ο Βενιζέλος στη Λέσβο. Η ιστορία που δεν γράφει τ’ όνομά της» (έκδοση του Δήμου Μυτιλήνης), « Αγαπητέ Teriade. Ανέκδοτα γράμματα του Οδυσσέα Ελύτη στον E. Teriade» (έκδοση της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λέσβου» «Ο άγνωστος Ελύτης της Μυτιλήνης, Σχέδιο βιογραφίας» (δύο τόμοι, εκδόσεις Αιολίδα) κά.  

Για αυτή την μακρόχρονη επιτυχημένη διαδρομή στα ελληνικά γράμματα συζητάμε με τον συγγραφέα. 

Τι θα βρει ο αναγνώστης στο δίτομο αυτό έργο σας; 

Το έργο αυτό είναι τόσο διττής όσο και σύνθετης υφής, με στοιχεία βιογραφισμού και κριτικής. Ο συγκερασμός αυτός δικαιολογείται, επειδή τους περισσότερους λογοτέχνες, στους οποίους αναφέρομαι, συνέβη να τους γνωρίσω και σε προσωπικό επίπεδο (π.χ. Ελύτη, Ρίτσο, Βρεττάκο, Καββαδία, Σκαρίμπα, Βαρβιτσιώτη, Στασινόπουλο, Βαφόπουλο κ.λ.π.), έχοντας άμεση εικόνα του έργου, του χαρακτήρα και της προσωπικότητάς τους, έτσι ώστε να μπορώ να τους προσεγγίσω σε βάθος. Στα ίδια πλαίσια, επιχειρώ και μια κριτική τομογράφηση των βιβλίων τους, παράλληλα με την αναμνησιολογία τους ως ανθρώπων του πνεύματος. 

Γιατί επιλέξατε αυτόν τον τίτλο; 

Γιατί ανταποκρίνεται, επακριβώς, στο περιεχόμενο των κειμένων. Για όσους, ενδεχομένως, δεν το γνωρίζουν, ο οκρίβας είναι το τρίποδο ή το καβαλέττο που τοποθετεί ο ζωγράφος, τους πίνακές του, στη φάση της δημιουργίας τους, πριν τους εκθέσει δημόσια. Ο τίτλος «Πορτραίτα», του δίτομου έργου μου, δηλώνει τις προσωπογραφίες τους ως ανθρώπων και ως δημιουργών, με άγνωστα, κατά βάση, στοιχεία της ζωής και του έργου τους, που φέρνω για πρώτη φορά στο φως. Υπό την έννοια αυτή, τα πορτραίτα τους συνιστούν μια επανεκτίμηση και επανατοποθέτηση του πνευματικού τους διαμετρήματος, με νέες ή άγνωστες λεπτομέρειες, στην ως σήμερα κατατεθειμένη γραμματολογία τους. 

Πώς καταφέρατε και συνδυάσατε με τέτοια επιτυχία τις θετικές επιστήμες και την ερευνητική φιλολογία; Να το ρωτήσω και αλλιώς. Αν είχατε τη δυνατότητα να ξαναεπιλέξετε σπουδές και επάγγελμα, θα σπουδάζατε πάλι φυσικές επιστήμες; 

Το ερώτημα αυτό μου το έχουν θέσει, κατά καιρούς, εκατοντάδες άνθρωποι των γραμμάτων, γιατί Λογοτεχνία και Φυσική φαίνονται, ως «σύνολα», ξένα μεταξύ τους, εννοώ ότι δεν έχουν κοινά σημεία που να τα συνδέουν. Όμως, αν δεν τα συνδέουν οι συνιστώσες τους, τα συνδέει η συνισταμένη τους και, από μια άποψη, αυτό είναι ορθό. Γονοτυπικά γεννήθηκα ποιητής αλλά φαινοτυπικά Φυσικός/ Αστροφυσικός. Οι αρχαίοι Λατίνοι έλεγαν: poeta nascitur, non fit, δηλαδή ο ποιητής γεννιέται, δε γίνεται. Αυτό ήταν η αιτία που ο καθηγητής μου στο πανεπιστήμιο Αθηνών, ο μέγας Φυσικός Καίσαρ Αλεξόπουλος, μου έλεγε συχνά: «Τελικά, κύριε συνάδελφε, δεν έχω καταλάβει ακόμα τι είστε εσείς ακριβώς, ο Φυσικός της ποίησης ή ο ποιητής της Φυσικής;». Κι εγώ του απαντούσα: «Νομίζω πως είμαι κι απ’ τα δύο, κύριε καθηγητά, αφού σ’ εμένα δεν υπάρχει διάζευξη των ταλέντων, αλλά σύζευξη των αντιθέτων, αφού, σε τελευταία ανάλυση, και η Φυσική είναι ποίηση». Γι’ αυτό στο πανεπιστήμιο οι καθηγητές μου με έλεγαν Ιανό, αφού στο φοιτητικό μου ντοσιέ, ακόμα και στις αίθουσες των Εργαστηρίων, υπήρχαν βιβλία, τόσο Φυσικής όσο και ποίησης, σε μια συνύπαρξη του Νεύτωνα με τον Σολωμό και του Αϊνστάιν με τον Καβάφη. Όσο για το ερώτημά σας τι θα σπούδαζα, αν ξαναγεννιόμουν, πάλι στη Φυσική θα κατευθυνόμουν, γιατί η Φυσική είναι μια πανανθρώπινη και οικουμενική επιστήμη, που σου ανοίγει απίστευτους ορίζοντες, για τη γνωριμία και ερμηνεία του κόσμου κι εγώ, επειδή, ως ποιητής, είχα πολλές δοσοληψίες με τ’ αστέρια, έγινα Αστροφυσικός. 

Νίκος Καββαδίας και Γιάννης Σκαρίμπας… 

Κατά τη διάρκεια της πολύχρονης παρουσίας σας στα ελληνικά γράμματα γνωρίσατε από κοντά πολλούς ανθρώπους της λογοτεχνίας και του κριτικού λόγου. Ποιοί έχουν μείνει στη μνήμη σας; 

Όπως είναι αυτονόητο, στη μνήμη μου έχουν μείνει πολλοί. Ωστόσο, θα ξεχώριζα δύο, που ήταν μοναδικοί στην ιδιοτυπία τους: τον Νίκο Καββαδία και τον Γιάννη Σκαρίμπα. Τον Νίκο Καββαδία τον είχα γνωρίσει σε μια ψαροταβέρνα της Πειραϊκής, όταν το πλοίο του Aquarius, όπου ήταν ασυρματιστής, είχε καταπλεύσει για δεξαμενισμό, στο λιμάνι του Πειραιά. Πρέπει αμέσως να πω ότι η εξωτερική του εμφάνιση, μόνο σε ποιητή δεν παρέπεμπε. Μικρόσωμος, με τ’ αυτιά πεταμένα έξω, μ’ ένα μαύρο πουλοβεράκι, με κλειστό γιακά, ήταν μια μορφή γραφική. Είχε τατουάζ, με μια τροτέζα στο αριστερό του χέρι κι έπαιζε ένα κομπολόι με χάντρες aqua marina. Στην ομιλία του είχε έναν ελαφρό κεκεδισμό και μόνο για ποίηση δε μίλησε στην παρέα. Μας έλεγε αστειευόμενος, με χειρονομίες, σκαμπρόζικες ιστορίες, για παπαγάλους και γυναίκες του λιμανιού και πείραζε τον παλιό του συμμαθητή Γιάννη Τσαρούχη, που ήταν παρών στην παρέα. (Λεπτομέρειες για τον Καββαδία μπορεί ο αναγνώστης να βρει στο ογκώδες βιβλίο μου, Νίκος Καββαδίας, ο τελευταίος αμαρτωλός). 

Τον έτερο… Καππαδόκη της ποίησης, τον Γιάννη Σκαρίμπα, τον γνώρισα σ’ ένα ταξίδι μου στη Χαλκίδα. Άλλη… «περίπτωση» ο Μαριάμπα της ποίησης, που μήτε κι αυτός δεν παρέπεμπε σε ποιητή. Κοντός, μόλις στο 1,60, με δυο πανέξυπνα μάτια, με «μετρούσε» από πάνω ως κάτω, μιλώντας μου με μια γλώσσα ολότελα ιδιόμορφη, γεμάτη ειρωνείες αλλά και αυτοσαρκασμό. Όταν κάποια στιγμή του είπα: «Στην ποίηση, εσείς κ. Σκαρίμπα, είστε μεγάλο ανάστημα». «Τι ανάστημα μου τσαμπουνάς;», μου απάντησε: «Εσύ είσαι ανάστημα». Πήρε απ’ το τραπέζι έναν φακό και αφού με παρατήρησε κάποια δευτερόλεπτα, μου είπε «Σε κάνω στο 1,80 ». (Λεπτομέρειες για την γνωριμία μου μαζί του, θα βρει ο αναγνώστης στον Α’ τόμο του έργου μου). 

Από τα δεκάδες σπουδαία βιβλία σας, λογοτεχνικά και δοκιμιακά, ποιό σας δυσκόλεψε περισσότερο; 

Νομίζω το «Εν τη ρύμη του λόγου», που είναι μια αισθητική προσέγγιση της ποίησης, σε βάθος. Νομίζω πως είναι ένα βιβλίο μοναδικό στο είδος του - με πολλές εκδόσεις - πολύτιμο χρηστικό βοήθημα των φοιτητών των φιλοσοφικών μας σχολών. Εδώ γίνεται λεπτομερειακή ανάλυση και ερμηνεία όλων των μορφών του ποιητικού λόγου (σε είδη, σε σχολές, σε ρεύματα, σε τεχνοτροπίες), με υπομνηματισμούς και παραδείγματα, σε κάθε είδος. Το βιβλίο αυτό καταξιώθηκε με το βραβείο P.E.N. International, της Διεθνούς Λέσχης Συγγραφέων, που εδρεύει στο Λονδίνο και απονέμεται σε επιφανείς συγγραφείς διαφόρων χωρών. (Η δική μου απονομή συνέπεσε να γίνει την ίδια μέρα με την απονομή του βραβείου P.E.N. στις Ηνωμένες Πολιτείες, σε Αμερικανό λογοτέχνη). 

Η μάχη με τις λέξεις… 

Ένα από τα πιο ευδιάκριτα στοιχεία των βιβλίων σας είναι η γλώσσα. Μια γλώσσα πλουσιότατη, χειμαρρώδης, με πολλές λέξεις, που δύσκολα τις συναντάμε στον προφορικό και στον γραπτό λόγο. Ποιά είναι η άποψή σας; 

Είναι γεγονός ότι έδινα πάντα βαρύνουσα σημασία στην επιλογή των λέξεων, τόσο στον ποιητικό όσο και στον κριτικό μου λόγο. Γιατί οι λέξεις είναι το παν, ιδιαίτερα στην ποίηση, που είναι ευσύνοπτος λόγος και η «γλωσσολογία» των λέξεων είναι πιο ευδιάκριτη. Φρονώ ότι ο πλούτος των λέξεων προϋποθέτει πολύ υψηλή παιδεία. Θα έλεγα, μάλιστα, ότι οι λέξεις, σε οποιοδήποτε κείμενο, είναι το δακτυλικό αποτύπωμα του λόγου. Και όπως είχε πει ο Νίκος Καζαντζάκης, ο θάνατος μιας λέξης είναι ίδιος με το θάνατο ενός ανθρώπου, αφού χάνεται από το «πρόσωπο» της γραφής. 

Που αποδίδετε τη μεγάλη βιβλιοπαραγωγή που παρατηρείται στο νησί μας; Είναι καλό που τόσο πολλοί Λέσβιοι γράφουν ποιήματα και πεζά; 

Η Λέσβος, ήδη από την εποχή της Σαπφώς και του Πιττακού, είχε μεγάλη παράδοση στην καλλιτεχνική έκφραση του λόγου, μια παράδοση, που δια μέσου των αιώνων, μεταλαμπαδεύτηκε ως τις μέρες μας, με τελευταία της έκφανση τη «Λεσβιακή Άνοιξη», των Μυριβήλη, Λευκία, Παπανικόλα και πάει λέγοντας, που έγραψε μια λαμπρή ιστορία στα λεσβιακά γράμματα. Όσον αφορά τη μεγάλη βιβλιοπαραγωγή, που όπως λέτε, παρατηρείται στο νησί μας, δεν έχω επαρκή πληροφόρηση, για να έχω υπεύθυνη γνώμη και άποψη. Πάντως αυτή η εκδοτική υπερπαραγωγή, είναι και καλή και κακή. Καλή, γιατί διατηρείται αμείωτο το ενδιαφέρον των νέων μας συγγραφέων για τη λογοτεχνία. Κακή, γιατί ο υπερπληθωρισμός της έκδοσης λογοτεχνικών βιβλίων, συχνά υπονομεύει την ποιότητά τους. Είναι όπως συμβαίνει με τα πληθωρικά χαρτονομίσματα, που το πλήθος τους δεν συνοδευόταν από αγοραστική αξία και έτσι οι πολλές εκδόσεις, είναι συχνά αντιστρόφως ανάλογες με την ποιότητα των κειμένων. 

Φιλίες και γνωριμίες με επιφανείς ανθρώπους… 

Ασχολούμενος τόσα χρόνια με τα γράμματα, τις ανθρωπιστικές επιστήμες τι είναι αυτό που κερδίσατε; 

Προφανώς, φήμη και αναγνώριση. Θα έλεγα και δόξα, όπως και φιλίες, γνωριμίες με επιφανείς ανθρώπους των γραμμάτων (Τσάτσο, Κανελλόπουλο, Παπανούτσο, Τρυπάνη, Χάρη κ.λπ.). Ο πρώτος που με «ανακάλυψε», ένα καλοκαίρι στη Μυτιλήνη, 16χρονο τότε μαθητή του Β’ Γυμνασίου Αρρένων, ήταν ο Στράτης Μυριβήλης, στον οποίο με συνέστησε ο Αλφόνσος Δελής. (Ο Μυριβήλης ήταν φίλος του πατέρα του, Αριστείδη Δελή). Του έδωσα να διαβάσει τα ποιήματά μου, πρωτόλεια τότε σ’ ένα τετράδιο, που μετά από μερικές μέρες, μου το επέστρεψε, γράφοντάς μου στο περιθώριο: «Παιδί μου, εσύ έχεις… την πετριά. Είσαι ταλέντο. Οι στίχοι σου έχουν ένα άρωμα γιασεμιού και λυρική μουσική. Θα φθάσεις στο μέλλον πολύ ψηλά». 

Ο δεύτερος, που με πρόσεξε, ήταν ο Γεώργιος Βαλέτας, που με έπεισε να εκδώσω την πρώτη μου ποιητική συλλογή «Στοχασμοί στο ημίφως», το 1983, συλλογή που προλόγισε με φιλόφρονες λόγους. Ο επόμενος ήταν ο Πέτρος Χάρης, που με προσέλαβε ως κριτικό της ποίησης στη «Νέα Εστία», διαδεχόμενος στη θέση αυτή, τον Ανδρέα Καραντώνη, τον εμβληματικό κριτικό της γενιάς του ‘30. Ακολούθησαν κατόπι άλλοι: ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, που στα τελευταία χρόνια της ζωής του, με καλούσε στο σπίτι του, στην οδό Κυδαθηναίων 9, στην Πλάκα και του διάβαζα δικά του ποιήματα. (Πόσοι γνωρίζουν ότι ο Τσάτσος έγραφε και ποίηση;). 

Κατόπι γνώρισα τον μέγα ομηριστή και ακαδημαϊκό Κωνσταντίνο Τρυπάνη, που με προσέλαβε ιδιαίτερο γραμματέα του, αναθέτοντάς μου την επιμέλεια των ποιητικών του συλλογών «Καταλεπτόν» και «Σωρός». Επίσης γνώρισα, προσωπικά, τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, που μου έδωσε και μελέτησα τα σονέττα του και τον Νικηφόρο Βρεττάκο, που υπήρξε ο εισηγητής της βράβευσής μου, το 1989, από την Ακαδημία Αθηνών. Τέλος, συνδέθηκα φιλικά και με τον μουσουργό Μενέλαο Παλλάντιο, τον Τάσο Αθανασιάδη, τον Άγγελο Σ. Βλάχο, τον Τάκη Βαρβιτσιώτη και ένα σωρό άλλους, που αν κατέγραφα τα ονόματά τους, ο δρόμος θα με πήγαινε πολύ μακριά. Δεν πρέπει εδώ να λησμονήσω να πω, ότι γνώρισα από κοντά και τον Οδυσσέα Ελύτη, ένα καλοκαίρι στη Μυτιλήνη, όταν βρέθηκε σε παραλιακή ψαροταβέρνα της Παναγιούδας, μαζί με τον ποιητή Νίκο Καρύδη, καλεσμένος του τότε Διευθυντή του Δήμου Μυτιλήνης Νίκου Δαμδούμη. 

Επειδή είστε πρωτίστως ποιητής, ποια είναι η άποψή σας για την ποίηση; 

Νομίζω, στην εποχή που ζούμε, στην επιβολή της υλικής υποτέλειας, η ποίηση πρέπει να είναι μια διαρκής ανταρσία. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι η ποίηση είναι η πλέον εντελής και απαράμιλλη έκφραση του λόγου, γιατί η ποίηση δεν είναι μόνο έμπνευση αλλά και συνείδηση. Όπως έλεγε ο Βίκτωρ Ουγκώ: «Οι ποιητές έχουν την ευθύνη των ψυχών». Μόνο αυτοί οπτασιάζονται την αλήθεια. Με αυτή την έννοια, η ποίηση είναι ασφαλώς η αμεσότερη έκφραση της προσωπικότητας του ατόμου και η απεικόνιση της ψυχικής ευδοκίας που τον κυβερνά.  

Σας ευχαριστώ πολύ.