«Αν σήμερα ένα μεγάλο μέρος από την εξέλιξη του ανθρώπου είναι θαμμένο στη γη και δεν είναι εξάλλου τόσο εύκολο να το αναζητήσωμε, το πνεύμα του ανθρώπου στη γλωσσική του έκφανση έθεσε τη σφραγίδα του στο έδαφος και μας άφησε αυτά τα επιφανειακά λείψανα από το παρελθόν, που με το όνομα τοπωνύμια μπορούν να καθοδηγήσουν την έρευνα της ιστορίας.»
Δημ. Π. Ματζουράνης «Οι πρώτες εγκαταστάσεις των Ελλήνων στη Λέσβο», Πρόλογος. Μυτιλήνη, 1949

Όταν γράφαμε στο προηγούμενο κομμάτι (Σάββατο 12/10/13) για τους δεσμούς Αιτωλών και Λεσβίων στην αρχαιότητα, είχαμε περιοριστεί στην κοινή λατρεία του Θερμίου Απόλλωνος και της Θερμίας Αρτέμιδος σε Λέσβο και Αιτωλία. Λόγω έλλειψης χρόνου, δεν είχαμε προλάβει να διερευνήσουμε περαιτέρω την επιγραφική τεκμηρίωση.

Υπάρχει, λοιπόν, κάτι πολύ πιο χειροπιαστό που είναι η αφιέρωση-επιγραφή τού 193 π.Χ. με ψήφισμα των Αιτωλών για τους Μυτιληναίους πολίτες προκειμένου να τοποθετηθεί «εις το ιρον τω Ασκλαπίω», δηλαδή το Ασκληπείον της Μυτιλήνης, επιγραφή η οποία έχει καταχωρηθεί με τα στοιχεία IG ΧΙΙ 2-15 και η οποία αρχίζει με τα λόγια «[έ]δοξε τοις Αιτωλοίς ποτί (=προς) τους Μυτιληναίους [τ]αν φιλίαν ταν υπάρχουσαν διαφυλάσσειν».

Η επιγραφή αυτή βρέθηκε στη Μυτιλήνη. Με τον ίδιο εγκάρδιο τρόπο αρχίζουν δύο ακόμα επιγραφές η «IG 1² 1:189» και η «IG 1² 1:190», που πάλι βρέθηκαν στη Μυτιλήνη.

Υπάρχει, όμως, και μια άλλη επιγραφή (262-236 π.Χ) η IG IX 1² 1:17, που βρέθηκε στο Θέρμο της Αιτωλίας, τόπο κεντρικής λατρείας του Απόλλωνος Θερμίου και της Αρτέμιδος Θερμίας, απ’ όπου μεταλαμπαδεύτηκε στη Λέσβο, αλλά και της Αρτέμιδος Λαφρίας, που είναι ένα τμήμα καταλόγου με ονόματα ανδρών, μη Αιτωλών, που προφανώς ήρθαν στο Θέρμο για να συμμετάσχουν σε κάποια τοπική γιορτή ή αγώνες (Λαφρίεια ή Θερμικά), για τους οποίους, όμως, εγγυάται ανά ένα ή δύο ξένους ένας Αιτωλός, από διάφορες αιτωλικές πόλεις, ανάμεσα στους οποίους πολλοί Καλυδώνιοι. Ανάμεσα, λοιπόν, στους ξένους υπάρχουν δύο μονάχα Λέσβιοι: ένας Μυτιληνιός (Ηρακλείτωι Μητρία Μυτιληναίωι) και ένας Ερέσιος (Αθήναιος Αγησίου Ερεσίωι)!

Στην Αιτωλία βρέθηκε μια ακόμα επιγραφή (IG IX 1² 1:25) του ίδιου είδους, ένας κατάλογος ονομάτων μη Αιτωλών ανδρών για τους οποίους εγγυάται, ανά ένας - δύο ξένους, ένας ντόπιος. Εδώ βρήκαμε δύο Μυτιληνιούς, αλλά κανέναν άλλο Λέσβιο!

Υπάρχουν και δύο Δελφικές Επιγραφές: Η μία μάς δίνει τα ονόματα των μουσικών που θα παίξουν σε κάποια δελφική γιορτή, και όπου αναφέρεται σαν κιθαρωδός ο Αρχεάναξ Ζωίου Μυτιληναίος (FD III 4:125).

Την άλλη (FD III 4:395), όμως, επειδή είναι εύκολη και κυρίως σημαντική, θα την παραθέσω και στο πρωτότυπο: Υπε[ροχίδαι..6…] / Ευαγό[ραι---Ε]- / ρεσίο[ις αυτοίς και] / εκγόν[οις Δελφοί εδ]- / ωκαν πρ[οξενίαν, προ] / μαντεί[αν, ατέλειαν] / πάντων [και επιτιμά]- / ν καθά[περ Δελφοίς - -].

Απόδοση νοήματος: Στον Ευαγόρα της οικογένειας των Υπεροχιδών, από την Ερεσό, στους ίδιους και τα παιδιά τους, οι Δελφοί έδωσαν το δικαίωμα να είναι Πρόξενοι (να εκπροσωπούν δηλαδή τους Δελφούς σε ξένη πόλη), το δικαίωμα να προηγούνται όταν θέλουν να ζητήσουν χρησμό (Προμαντεία), απαλλαγή από τέλη/φόρους (Ατέλεια) για τα πάντα και να εκτιμώνται ακριβώς σαν να ήταν από τους Δελφούς.

Δε νομίζω πως η Δελφική Ιερατική Εξουσία «του ομφαλού της Γης» -που ήσαν Αιτωλοί, να μην το ξεχνούμε- θα επιδαψίλευαν τέτοιες τιμές και τόσα προνόμια σε μια οικογένεια (και τους απογόνους της μάλιστα) μιας μικρής πόλης της Λέσβου, την Ερεσό, τόσο μακρινής άλλωστε, εάν δεν είχαν πολλούς και σημαντικούς -ιερατικούς κατά βάση- λόγους να το κάνουν.

Υπάρχουν δύο ακόμα δελφικές επιγραφές, η FD III 1:106, όπου αμέσως μετά τα ονόματα του «άρχοντος Χαριξένου, βουλευόντων Κρίτωνος, Αριστοκράτευς, Ορνιχίδα» που γράφονται ανάμεσα σε δύο τελείες, υπάρχει η λέξη «Ερεσία»! Για να βάζεις αυτήν τη λέξη μετά τα ονόματα του Διευθυντηρίου των Δελφών, ό,τι και να προσδιορίζει αυτή η λέξη (Θεά ή θνητή ή πράγμα), θα είναι εθνικός προσδιορισμός για κάτι σημαντικό!

Τέλος, η επίσης δελφική επιγραφή BCH 45 (1921) 1 [17] «Εν Ερεσοίς, εν Μυτιλήναι» βάζει πάλι κοντά - κοντά Ερεσό και Μυτιλήνη… στους Δελφούς!

Δεν πρέπει, λοιπόν, να θεωρηθεί σαν κάπως πιο ιδιαίτερη η σχέση που είχαν με την Αιτωλία αυτές οι δύο πόλεις της Λέσβου, η Μυτιλήνη και η Ερεσός; Γιατί δε βρέθηκαν επιγραφές που να συσχετίζουν Άντισσα, Μήθυμνα, Νάπη, Πύρρα και Αρίσβη με την Αιτωλία; Από πού να προκύπτει αυτή η σχέση, αν όχι από τις κοινές λατρείες; Άρτεμις Θερμία, Απόλλων Θέρμιος, Μαλόεις Απόλλων, στην Μυτιλήνη· Ερέσιος Απόλλων, Άρτεμις Δρηνεία στην Ερεσό και γιατί όχι - με βάση όσα ακολουθούν - Λαφρία στη Λάφρη της Ερεσίας;

Κι επειδή τα τοπωνύμια είναι η ψυχή μας και η ιστορία μας, προσέξτε κάτι ακόμα: οι Καρύδης και Kiel στο βιβλίο τους «Μυτιλήνης Αστυγραφία και Λέσβου Χωρογραφία / 15ος - 19ος αι.» (εκδ. «Ολκός»), αναφερόμενοι σε οθωμανικά κατάστιχα του 1548, μιλούν για διάφορα χωριά της περιοχής Ερεσού, ανάμεσα στα οποία υπάρχει και το χωριό «Αιτωλή», γραμμένο κακώς με «ο» στη σελ. 96, αλλά σωστά με «ω» στη σελ. 104.

Τη θέση της Αιτωλής δεν έχουμε καταφέρει να προσδιορίσουμε, αφού σήμερα έχει χαθεί.

Πριν προχωρήσουμε στο τελευταίο και ισχυρότερο τεκμήριο, πρέπει να πούμε πως επικοινωνήσαμε με τον καθηγητή Αρχαιολογίας κ. Π. Θεμελή που ανασκάπτει τη Μεσσήνη και ανάστησε το εκπληκτικό άγαλμα της Λαφρίας Αρτέμιδος, για να μάθουμε πώς ετυμολογεί ο ίδιος τη λέξη Λαφρία, Λάφρη κ.τ.λ.. «Πρόκειται για την προελληνική ρίζα “Λαφ”, εξ ου και ο Λαφύστιος Ζεύς που λατρευόταν στο Λαφύστιον όρος της Βοιωτίας», μας είπε. Εκεί, διαβάσαμε μετά, παραλίγο να θυσιαστεί ο Φρίξος και η Έλλη, ένας μύθος που βέβαια συμβολίζει την εξάπλωση των Ελλήνων προς την Ανατολή. Να λοιπόν που τίποτα δεν είναι τυχαίο:

Άμεση είναι η σχέση της Λάφρης της Ερεσού με την εγκατάσταση των πρώτων Αιολέων από τη Βοιωτία και τη Θεσσαλία, στο βουνό με το αρχέγονο όνομα «Λεσβάς» της κοιλάδας του Κιχλόεντα/Τσιχλιώντα - και όχι βέβαια «Λεσβάδο» που υπάρχει μόνο στο Μανταμάδο και γι’ αυτό παρέσυρε Κοντή, Χαριτωνίδη, και άλλους στη λάθος ονομασία του - το οποίο, βουνό Λεσβάς, απέχει 200 μέτρα από το σημείο που αρχίζει η Λάφρη!

Σαν τελευταίο τεκμήριο, ίσως το σημαντικότερο, θα καταφύγουμε πάλι σ’ ένα νόμισμα της Ερεσού. Αν απλά βάζαμε την παρακάτω φωτογραφία των δύο όψεων του νομίσματος και προσθέταμε από κάτω την πληροφοριακή πινακίδα του αγάλματος της Λαφρίας του Μουσείου της Μεσσήνης, θα είχαμε και έτσι ακόμα ολοκληρώσει την τεκμηρίωσή μας… Ας σημειωθεί πως το γιατί το πρωτότυπο άγαλμα της Λαφρίας από την Καλυδώνα - «το μεν σχήμα του αγάλματος θηρεύουσα έστιν» - το είδε ο Παυσανίας στην… Πάτρα, το λέει ο ίδιος γλαφυρότατα (Αχαϊκά VII-18), αλλά δεν έχουμε χώρο να το μεταφέρω.

Εν τούτοις, θα πούμε δυο λόγια παραπάνω για το νόμισμα της Ερεσού με τη Λαφρία, διότι - δυστυχώς - η Ελληνική Αρχαιολογία φοβούμαι πως δεν έχει δώσει την απαιτούμενη προσοχή σ’ αυτά τα μικρά κομματάκια μέταλλο με τον απίστευτο πλούτο πληροφοριών για τους Αρχαίους: Η Ελλάδα απέκτησε Νομισματικό Μουσείο (Μέγαρο Σλήμαν) στην Αθήνα μόλις το 2002…

Πρόκειται, λοιπόν, για ένα νόμισμα που έκοψε η Ερεσός για να τιμήσει τον ελληνομαθή Αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο Αντωνίνο (2ος μ.Χ. αι.), έναν από τους δυο - τρεις πιο αποδεκτούς στην Ελλάδα Ρωμαίους αυτοκράτορες, ο οποίος εικονίζεται στον εμπροσθότυπο τού νομίσματος με την επιγραφή «ΑΥτοκράτωρ Μάρκος ΑΥρήλιος ΑΝΤΩΝΕΙΝΟC».

Παρατηρήστε τώρα τον οπισθότυπο, παράλληλα με το μαρμάρινο άγαλμα της Αρτέμιδος «στον τύπο της Λαφρίας», κατά την επιγραφή του, από το Μουσείο Μεσσήνης! Είναι σχεδόν πανομοιότυπα! Η Άρτεμις φαίνεται από μπρός (en face) και στις δύο απεικονίσεις, σε κίνηση βάδισης, κρατάει στο αριστερό χέρι το τόξο, ενώ με το δεξί πάει να ανασύρει βέλος από τη φαρέτρα που της κρέμεται στην πλάτη. Κοντό το ιμάτιο για το τρέξιμο, με λυγισμένο και στις δύο παραστάσεις το δεξί πόδι… Ακόμα και τα πόδια - για να μην ενοχλούν τη Θεά τα αγκάθια και τα κλαδιά - είναι κατά τον ίδιο τρόπο τυλιγμένα.

Εννοείται πως περιμετρικά στον οπισθότυπο υπάρχει η εθνική επιγραφή «ΕΡΕCIΩΝ».
Κλείνοντας το κεφάλαιο της ταύτισης του τοπωνυμίου Λάφρη στην Ερεσό με χώρο που πριν 3.500 χρόνια ξεκίνησε η λατρεία της αιτωλικής θεότητας «Άρτεμις Λαφρία» και συνεχίζεται μέχρι σήμερα να λειτουργεί σα θρησκευτικός χώρος με το ξωκκλήσι της Παναγιάς της Λαφριανής, θα ήθελα να παρακαλέσω όλους τους συντοπίτες Λέσβιους να φροντίζουν - με ηχητική της ντοπιολαλιάς του κάθε χωριού ακρίβεια - την ευλαβική διατήρηση των τοπωνυμίων που είναι η ψυχή και η ιστορία μας. Για τη γενική σχέση Παναγίας και Αρτέμιδος/Ειλειθυίας, αλλά και ειδικά στον Άθω, που γράφαμε στο προηγούμενο άρθρο μας, δείτε στην εφημερίδα «Καθημερινή» το πιο κάτω εντυπωσιακό δημοσίευμα: http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_1_25/03/2006_178337, ενώ σημειώστε πως η βυζαντινή εκκλησία της Γοργοεπηκόου (πρβλ. Ευάκοος Άρτεμις της Μυτιλήνης του άρθρου μας της 12ης/10/13), δίπλα στη Μητρόπολη Αθηνών, έγινε με υλικά από πλησίον αρχαίο ναό της Ειλειθυίας, που σε κάποια μέρη της Ελλάδας (βόρεια Αρκαδία) ταυτίστηκε με την Αρτέμιδα!!!

Την ύπαρξη του νομίσματος αυτού πληροφορήθηκα μελετώντας το βιβλίο (που μου έστειλε ηλεκτρονικά ο φίλος Άρης Κυριαζής και απείρως τον ευχαριστώ γι’ αυτό) «The Cults of Lesbos» της Emily Ledyard Shields (1917). Στο κεφάλαιο «Άρτεμις», λοιπόν, γινόταν παραπομπή στον κατάλογο αρχαίων ελληνικών νομισμάτων του Γάλλου Mionnet, με σκέτη λεκτική περιγραφή του εικονιζομένου νομίσματος (Mionnet, Suppl. VI, p.53, no21).

Από εκεί, με νέα παραπομπή τού Mionnet, βρέθηκα ηλεκτρονικά στο μεγάλο Φλωρεντινό νομισματολόγο των αρχών του 19ου αιώνα D. Sestini, και το έργο του «Lett. Numism. Continuaz. T. IX, p.21, No1, et Descriz. del Museo Hedervariano, T. II, p.148, In Add. Tab. III, Fig. 15», από όπου και η πιο πάνω ανέλπιστη εικόνα του νομίσματος. Παλιός γνώριμός μου ο Σεστίνι και δικαιωμένος, προσωπικά στα μάτια μου, από το γνωστό πια εύρημα-νόμισμα ΣΑΦΦΩ/ΕΡΕΣΙ, πάνω στην ακρόπολη της Ερεσού, που εκείνος είχε πρωτοδημοσιεύσει 200 χρόνια πριν, δε βρίσκω κανένα λόγο να τον αμφισβητήσω…

Θα ήταν μεγάλη αδικία να μην ευχαριστήσω και την Google, βέβαια, και τα απίστευτα επιτεύγματά της, χάρη στα οποία βάζουμε δωρεάν βιβλία και επιγραφές πάνω στο τραπέζι μας, που κάποτε θα έπρεπε - για να τα δούμε, όχι να τα διαβάσουμε -, να ταξιδέψουμε σ’ όλο τον κόσμο…

Σημ.: http://stardust30.wordpress.com/2008/09/27/xersonisostouathokaiilatreiatisartemis
Απ’ το πιο πάνω σάιτ, πήραμε μόνο τη φωτογραφία της αναθηματικής πλάκας στην Αρτέμιδα Αγροτέρα με το αυτί - κάτι θυμίζει από τη μυτιληνιά Ευάκοο -, πλάκα που σίγουρα είναι εντοιχισμένη στη Μονή του Άθω Μεγίστης Λαύρας, αφιερωμένης στον Ευαγγελισμό. Προσοχή: Λάβρας διαβάζεται, και σωστά, όταν τη δίφθογγο «αυ» ακολουθεί φωνήεν ή «ρ».

Εάν διαβαζόταν Λάφρας θα έπρεπε να γράφεται και με «φ». Τώρα πια, το ένα νησί «Άρτεμη» από τα δύο νησάκια «Δρένια» του Άθω, αρχίζουν να έρχονται πιο κοντά και στην «Αρτέμιδα Δρηνεία» της Ερεσού και ίσως τη Λάφρη και τη Λαφρούδα του γειτονικού Πόρτο Λάγος.

Χωρίς ευθύνη μας για την ποιότητα των πληροφοριών στο πιο κάτω αγγλόγλωσσο σάιτ «Archaeomythology», υπάρχει μακροσκελής πραγματεία - που περιλαμβάνει εντυπωσιακή βιβλιογραφία - για τη σύνδεση της λατρείας της Αρτέμιδος με την Παναγία και το Περιβόλι της Παναγίας (Άθω): http://www.academia.edu/3035438/The_Pagan_Artemis_in_the_Virgin_Mary_Salutation_part_I