Ο Κώστας Καμπουρίδης, ιστορικός με εξειδίκευση στην οθωμανική ιστορία και πλούσιο συγγραφικό, εκπαιδευτικό και ερευνητικό έργο, κυκλοφόρησε πριν λίγες μέρες, ένα πολύ σημαντικό έργο για την ιστορία της Λέσβου, τον πρώτο αιώνα της οθωμανικής κατοχής. Πιο συγκεκριμένα στο βιβλίο του «Η Λέσβος τον 16^ο αιώνα. Οικονομία και πληθυσμός.

Το Οθωμανικό κατάστιχο απογραφής του 1548» (εκδόσεις Σταμούλη, σελ. 778), παρουσιάζει ένα άγνωστο ιστορικό τεκμήριο: Το «Νέο αναλυτικό κατάστιχο της επαρχιακής διοίκησης της νήσου Μυτιλήνης» (Defter-I mufassal-I cedid-I liva-I cezire-I Midilli), αποτέλεσμα της απογραφής που διενήργησαν οι Οθωμανοί το 1548. Είναι το πρώτο αναλυτικό κατάστιχο που σώζεται για τη Λέσβο, 86 χρόνια μετά την κατάκτησή της το 1462.

Για τη μελέτη αυτή και τη σημασία της στη βιβλιογραφία του νησιού μας, συζητάμε με το συγγραφέα.

Συνέντευξη στον ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΣΚΟΡΔΑ

Ποια ήταν η αφορμή για να ασχοληθείτε μ’ ένα κατάστιχο που αφορά την ιστορία της Λέσβου;

«Κάθε ιστορικός που ασχολείται με την Τουρκοκρατία, γνωρίζει ότι η εικόνα που έχουμε για τη μακραίωνη αυτή ιστορική περίοδο, δεν μπορεί να είναι ολοκληρωμένη χωρίς τη συστηματική μελέτη των οθωμανικών πηγών, των γραπτών, κυρίως, τεκμηρίων που άφησαν πίσω τους οι Οθωμανοί. Οι πληροφορίες που μας παρέχουν οι ξένοι περιηγητές του ελλαδικού χώρου κατά την περίοδο αυτή ή, ακόμη, και οι σποραδικές ενθυμήσεις σε εκκλησιαστικά βιβλία και αρχεία, απλά δεν είναι αρκετές. Στην κατεύθυνση αυτή, ασφαλώς μπορεί να βοηθήσουν και τα βενετσιάνικα αρχεία. Λείπει, όμως, η ολοκληρωμένη εικόνα που μπορεί να σχηματισθεί από τις επίσημες πηγές που παρήγαγε το ίδιο το οθωμανικό κράτος, από τα έγγραφα που συντάχθηκαν από υπαλλήλους του. Τα τελευταία 20 ή 30 χρόνια έχουν γίνει πολλές και σοβαρές προσπάθειες στον τομέα της έκδοσης πηγών και η βιβλιογραφία έχει εμπλουτισθεί, αλλά απέχουμε ακόμη από το να έχουμε χαρτογραφήσει όλη τη χώρα με δεδομένα οθωμανικών αρχείων. Η Λέσβος είχε μείνει, ουσιαστικά, έξω από τις μελέτες αυτές, γεγονός που καθιστούσε την προσφυγή και την έκδοση οθωμανικών αρχειακών πηγών, αδήριτη ανάγκη.

Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, η αφορμή δόθηκε από τοέργο των Καρύδη - Kiel “Μυτιλήνης Χωρογραφία”, το οποίο, πρωτίστως, στηρίζεται, σε οθωμανικές πηγές, κυρίως τα απογραφικά κατάστιχα tahrir defterleri,αλλά και σε άλλες πηγές που βρίσκονται στα αρχεία της Τουρκίας, καλύπτει δε μια μεγάλη χρονική περίοδο από τον 15^ο έως τον 19^ο αιώνα. Διαβάζοντάς το, θεώρησα πως μόνον η φιλολογική - κριτική έκδοση του ΤΤ 264, του παλαιότερου αναλυτικού κατάστιχου για τη Λέσβο, που χρονολογείται από το 1548, θα μπορούσε να μας δώσει μια ολοκληρωμένη εικόνα για τη Λέσβο στα μέσα του 16^ου αιώνα».

Στο αχανές Οθωμανικό Αρχείο…

Πόσο εύκολη είναι η πρόσβαση στα τουρκικά αρχεία;

«Η μελέτη αυτή ξεκίνησε το 2010 με τη μεταγραφή, σε πρώτη φάση, του κώδικα ΤΤ 264. Ο κώδικας αυτός, όπως και οι υπόλοιποι κώδικες της έρευνας, μας παραχωρήθηκαν το 2006 σε ψηφιακή μορφή κατά την επίσκεψή μας στην Κωνσταντινούπολη στο Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρω ότι εδώ και χρόνια η πρόσβαση στα αρχεία της Τουρκίας, δεν παρουσιάζει κάποια ιδιαιτερότητα ή δυσκολία. Οποιοσδήποτε γνωρίζει Τουρκικά ή και Οθωμανικά, μπορεί κάνοντας τη σχετική έρευνα στον υπολογιστή που έχει μπροστά του, να εντοπίσει και να πάρει σε χαρτί ή σε CD τα αρχεία που τον ενδιαφέρουν, καταβάλλοντας και το σχετικό αντίτιμο για κάθε σελίδα. Η διεύθυνση και οι υπάλληλοι του αχανούς αυτού αρχείου, είναι πάντα πρόθυμοι να δώσουν στον ερευνητή όποια βοήθεια απαιτείται στην αναζήτηση και εύρεση μιας πηγής που απαιτεί και μεγάλη ακρίβεια. Υπάρχει, βέβαια, και έντυπος οδηγός, όπου τα αρχεία ταξινομούνται χρονολογικά και με βάση τις υπηρεσίες οι οποίες εξέδωσαν τα έγγραφα. Σε γενικές γραμμές, λοιπόν, η πρόσβαση στο υλικό του Αρχείου αυτού, το οποίο θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα και σπουδαιότερα στον κόσμο, τόσο ως προς τον όγκο των εγγράφων, όσο ως και προς τη σπουδαιότητά τους, είναι μάλλον εύκολη χωρίς ιδιαίτερες γραφειοκρατικές διαδικασίες. Στις αίθουσες του, θα συναντήσει κανείς ερευνητές από όλο τον κόσμο, που έχουν ως κοινό στοιχείο το ενδιαφέρον τους για την ιστορία και, βέβαια, τη γνώση της οθωμανικής γλώσσας».

Πόσο χρόνο κράτησε η μελέτη του και πού δυσκολευτήκατε περισσότερο;

«Μετά την οριοθέτηση και ασφαλή “κατάκτηση” του υλικού της έρευνας, έγινε η ομαδοποίηση και η επεξεργασία των πληροφοριών του, σύμφωνα με τις θεματικές ενότητες που το ίδιο το κατάστιχο ανεδείκνυε και με τη βοήθεια της βιβλιογραφίας που είχα υπόψη μου. Η μεταγραφή του κώδικα ΤΤ 264, ιδιαίτερα στο κομμάτι που αφορά τα ονόματα των κατοίκων, ελέγχθηκε επανειλημμένα για την αποφυγή “λαθών”, αν και θεωρώ βέβαιο ότι οι ίδιοι οι κάτοικοι της Λέσβου, σε πολλές περιπτώσεις, θα προτείνουν και διαφορετικές και πλησιέστερες προς το ιδίωμα της Λέσβου, αναγνώσεις.

Η εργασία διήρκεσε ουσιαστικά έξι περίπου χρόνια και ήταν σχεδόν “καθημερινή”, τόσο στη φάση της μεταγραφής και μετάφρασης του κειμένου του κώδικα, όσο και στη σύνθεση των πληροφοριών του. Ο κώδικας ΤΤ 264, εκτός από οικονομικά στοιχεία, περιέχει χιλιάδες ανθρωπωνύμια, προσωπικά και οικογενειακά ονόματα κατοίκων της Λέσβου, τα οποία καταγράφτηκαν από τον επιφορτισμένο με τον σκοπό αυτό, Οθωμανό υπάλληλο, όπως τα άκουγε να προφέρονται από τους ίδιους τους κατόχους τους. Η κατανόηση, επομένως, του τρόπου με τον οποίο τα ονόματα αυτά προφέρθηκαν και στη συνέχεια, καταχωρήθηκαν στο κατάστιχο, ήταν πολύ σημαντική για την, κατά το δυνατόν, πλησιέστερη προς την τότε προφορά τους, μεταγραφή τους. Θεωρώ, δε, πως η ορθή απόδοση των ονομάτων αυτών, πολλά από τα οποία εκτός από ελληνικά και βυζαντινά, είναι και σε μεγάλο βαθμό λατινικά, ήταν ένα αρκετά δύσκολο κομμάτι της έρευνας, αφού και οι οθωμανοτουρκικές λέξεις και εκφράσεις του κειμένου δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερες δυσκολίες και, επιπρόσθετα, είναι τυπικές για τέτοιου είδους κείμενα».

Σημαντικό και αξιόπιστο…

Τι πληροφορίες αντλούμε από το συγκεκριμένο κατάστιχο και πώς τις αξιολογείτε;

«Οι οθωμανικοί απογραφικοί κώδικες στους οποίους στηρίχθηκε η έρευνα, είναι αποτέλεσμα των απογραφών που διενεργούσαν οι Οθωμανοί προκειμένου να καταγραφούν οι πλουτοπαραγωγικές πηγές μιας περιοχής και στη συνέχεια να μοιρασθούν, ως φορολογικά έσοδα, στους τιμαριούχους, οι οποίοι και αποτελούσαν τη ραχοκοκαλιά του οθωμανικού στρατού. Βέβαια, σύμφωνα με τις σημερινές απαιτήσεις, δεν μπορούν να θεωρηθούν ολοκληρωμένες, μας δίνουν όμως πολλές και αξιόπιστες πληροφορίες για τον πληθυσμό και την οικονομία μιας οθωμανικής επαρχίας, σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Εκ των πραγμάτων, λοιπόν, αυτού του είδους οι πηγές μάς πληροφορούν για την οικιστική διάρθρωση μιας επαρχίας ή περιοχής του οθωμανικού κράτους, τους οικισμούς - πόλεις, κωμοπόλεις, χωριά, τα πληθυσμιακά μεγέθη τους και τη σύνθεση του πληθυσμού -χριστιανοί, μουσουλμάνοι ή και εβραίοι σε άλλες περιπτώσεις-, τις οικονομικές παραγωγικές ασχολίες των κατοίκων οι οποίες φορολογούνταν, όπως η καλλιέργεια δημητριακών και άλλων προϊόντων (ελιές, καρύδια, αμύγδαλα, κουκιά κλπ.), μποστάνια, λαχανόκηποι, μελισσοκομία, μύλοι, φόροι επί της γης κλπ.. Στη Λέσβο, οι αγροτικές δραστηριότητες των κατοίκων της φορολογήθηκαν κυρίως με την δεκάτη, η οποία την περίοδο αυτή ανερχόταν στο 1/8 της παραγωγής.

Τα στοιχεία των απογραφών (tahrir) χρησιμοποιούνταν από το κράτος προκειμένου τα φορολογικά έσοδα μιας επαρχίας να διανεμηθούν στους τιμαριούχους, είναι αντικειμενικά και δεν υπεισέρχονται σε αυτά οι απόψεις των συντακτών τους. Είναι επομένως αξιόπιστα για την ιστορική έρευνα».

Τι θεωρείτε πιο ενδιαφέρον από τις καταγραφές που υπάρχουν στο συγκεκριμένο κατάστιχο;

«Η εικόνα που σχηματίζει ένας ερευνητής από μια ιστορική αρχειακή πηγή, σχετίζεται ασφαλώς με τις γνώσεις και τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντά του. Η αρχειακή πηγή που εκδίδεται, περιέχει φορολογικούς κανονισμούς, διαταγές της Πύλης προς τους τοπικούς αξιωματούχους, επαναλαμβανόμενα ποσά φόρων και πληθυσμιακά σύνολα. Είναι μια αρχειακή πηγή που δημιουργήθηκε από το κυρίαρχο οθωμανικό κράτος και σε αυτήν αποτυπώνεται η δημοσιονομική πολιτική που ακολούθησε στη Λέσβο στα μέσα του 16^ου αιώνα απέναντι στους χριστιανούς, κυρίως, ραγιάδες. Εναπόκειται σε μας τους μεταγενέστερους, μέσα από τα ψυχρά στοιχεία των αριθμών και των λέξεων, να βγάλουμε τα όποια συμπεράσματα, να ανιχνεύσουμε καταστάσεις και διαδικασίες αλλά και, γιατί όχι, την στάση των κατοίκων της Λέσβου απέναντι στο οθωμανικό κράτος. Σε ό,τι με αφορά, θα αναφερθώ ενδεικτικά στη συγκίνησή μου όταν διαπίστωσα πόσο μεγάλος ήταν ο αριθμός των βυζαντινών ονομάτων που έφεραν ακόμη οι κάτοικοι του νησιού -Παλαιολόγος, Λάσκαρης, Καντακουζηνός, Βατάτζης κλπ.- αλλά και πολλών ονομάτων που επιχωριάζουν στη Λέσβο και που επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Έκπληξη αποτέλεσαν και τα πολλά λατινικά ανθρωπωνύμια μεταξύ των κατοίκων του νησιού, γεγονός που δείχνει πως οι Γατελούζοι είχαν δημιουργήσει γερές ρίζες στο νησί. Στο οικονομικό πεδίο, η καταγραφή οικισμών με κατοίκους που εγκατέλειπαν τα χωριά τους (perakende), αναζητώντας νέους τόπους για εργασία και επιβίωση και η δημιουργία νέων εδαφών για καλλιέργεια από αυτούς, φανερώνουν μια διαρκή κινητικότητα μέσα στο νησί. Υπήρχε όμως και η αντίστροφη πορεία: πληθώρα ονόματα κατοίκων δείχνουν πως η Λέσβος υπήρξε τόπος προορισμού και εγκατάστασης πολλών ανθρώπων από άλλα νησιά του Αιγαίου αλλά και τη μικρασιατική ενδοχώρα. Η αποθησαύριση των ονομάτων των κατοίκων της Λέσβου κατά την περίοδο αυτή, προσφέρει ένα σημαντικό corpus στην ελληνική Ονοματολογία αποτίνοντας, παράλληλα, και έναν ελάχιστο φόρο τιμής σε αυτούς».