του Παράσχου Καραβατάκη*

Επί πενήντα αιώνες της ναυτικής ιστορίας τα πλοία κατασκευάζονται από ξύλο και κινούνται με κουπιά ή πανιά. Η απόλυτη κυριαρχία των Ελλήνων στις θάλασσες στηρίχθηκε στο ναυπηγικό ελληνικό θαύμα.

Οι Έλληνες ανέπτυξαν αξιόλογη ξυλοναυπηγική τεχνολογία, η οποία τους επέτρεψε να παρουσιάσουν τεράστια οικονομική ανάπτυξη και να δημιουργήσουν πολιτισμό, να αναπτύξουν τις τέχνες και τα γράμματα.

Τη τρίτη χιλιετία π.Χ. (πρώιμη εποχή χαλκού) η ανάπτυξη της ξυλοναυπηγικής έφτασε στο απόγειό της. Οι Κυκλαδίτες, οι Μινωίτες και οι Μυκηναίοι κατασκεύαζαν εκπληκτικά ξύλινα σκάφη μεγάλου μεγέθους με χάλκινα και μεταλλικά εργαλεία, τα οποία αντικατέστησαν τις λίθινες πλάνες, τα τοξωτά πριόνια και τα σκεπάρνια.

Μέχρι το 1.500 π.Χ. η Μινωική Κρήτη γίνεται θαλασσοκράτειρα με τα κωπήλατα-ιστιοφόρα ποντοπόρα πλοία της. Στην ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα, η ναυπηγική και η ναυσιπλοΐα ήταν απόλυτη ανάγκη, γιατί μερικά από τα μικρότερα νησιά του Αιγαίου είναι τόσο άγονα, ώστε οι κάτοικοί της μόνο χάρη στην ενασχόλησή τους με τη θάλασσα μπορούσαν να επιβιώσουν.

Η ναυπηγοξυλουργική τέχνη

Για τη ναυπήγηση των ξύλινων σκαφών αναπτύχθηκαν δυο μέθοδοι: Πρώτα η κελυφική και αργότερα η σκελετική μέθοδος. Στην κελυφική γινόταν πρώτα το στήσιμο της καρίνας του πρυμνίου ποδόσταμου και του πλωρίου ποδόσταμου και ακολούθησε η συναρμογή των σανίδων του πετσώματος, δηλαδή του κελύφους του σκαριού και τέλος η τοποθέτηση του σκελετού του σκάφους (δηλαδή των νομέων). Η κελυφική μέθοδος ήταν διαδεδομένη σε όλη τη μεσόγειο. Όλα τα πλοία της αρχαιότητας μέχρι τον 5^ο και 7^ο αιώνα μ.Χ. είχαν ναυπηγηθεί με τη κελυφική μέθοδο. Αξιόλογα ναυάγια όπως το πλοίο της Κερύνειας (4^ος αιώνας π.Χ.) το πλοίο της Μυκηναϊκής εποχής (5^ος αιώνας π.Χ.), που βρέθηκε στο βυθό του Ούλου Μπούρουμ κοντά στο Κας και το εμπορικό πλοίο που βυθίστηκε στα Αντικύθηρα τον 1^ο αιώνα π.Χ. είχαν φτιαχτεί με τη κελυφική μέθοδο.

Από τον 5^ο και 7^ο αιώνα μ.Χ. αναπτύχθηκε σταδιακά η σκελετική μέθοδος κατά την οποία πρώτα κατασκευάζονταν ο σκελετός και μετά η επικάλυψη με το πέτσωμα. Η αργή αυτή διαδικασία ολοκληρώθηκε τον 11^ο αιώνα και έκτοτε όλα τα σκάφη ναυπηγούνταν με τη σκελετική μέθοδο. Η σκελετική μέθοδος κυριάρχησε κατά τη διάρκεια όχι μόνο των βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων αλλά και στους επόμενους αιώνες. Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιείται και σήμερα στα λιγοστά ξυλοναυπηγεία που λειτουργούν στον ελλαδικό χώρο.

Καραβομαραγκοί

Καραβομαραγκοί είναι οι τεχνίτες που κατασκεύαζαν και επισκεύαζαν ξύλινα σκάφη (σκαριά) στα καρνάγια (ναυπηγεία): σακολέβες, βάρκες, μαούνες, δικάταρτα, και τρικάταρτα καραβόσκαρα, περάματα, τσερνίκες ή τσερνίκια, τρεχαντήρια, μπουγιαντέδες κ.ά. Στις αρχές του 20^ου αιώνα, υπήρχαν αρκετά καρνάγια (και) στη Λέσβο. Η Λέσβος λόγω του ορεινού εδάφους της έχει πολλά δάση και ειδικά στο κεντρικό τμήμα του νησιού υπάρχει το «μεγάλο τσαμλίκι», δηλαδή πεύκο. Η ξυλεία, αλλά και το ρετσίνι των πεύκων αποτελούσαν υλικά για τη ναυπήγηση ξύλινων πλεούμενων, μια δραστηριότητα που απαιτεί μεγάλη εξειδίκευση και τεχνογνωσία και αναπτύχθηκε στο νησί από τα πολύ παλιά χρόνια.

Ναυπηγεία για εμπορικά και αλιευτικά πλεούμενα υπήρχαν σε πολλά επίνεια της Λέσβου, κυρίως Μυτιλήνη, στο Πλωμάρι, στο Μόλυβο, στη Θέρμη, στη Σκάλα Καλλονής, στο Πέραμα, στα Παράκοιλα. Οι (καραβομαραγκοί) πρακτικοί Ναυπηγοί με μεγάλη εμπειρία (που μεταδιδόταν μέσα από την οικογενειακή παράδοση ή την επαγγελματική μαθητεία), απασχολούσαν σημαντικό αριθμό ειδικευμένων τεχνιτών και κατασκεύαζαν πολλών ειδών σκαριά, καλύπτοντας τις ανάγκες της Λέσβου, αλλά και γενικότερα του Ανατολικού Αιγαίου.

Μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20^ου αιώνα τα ξύλινα ιστιοφόρα κυριαρχούσαν στις θαλάσσιες συγκοινωνίες και ταξίδευαν μέχρι τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας, την Κωνσταντινούπολη, ακόμα και την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Η ατμοπολοϊκή συγκοινωνία που εξυπηρετούσε την περιοχή από τα τέλη ήδη του 19^ου αιώνα, αντικατέστησε σταδιακά τα ιστιοφόρα, ενώ από τη δεκαετία του 1930 τα μηχανοκίνητα πλοία κυριάρχησαν πλέον ολοκληρωτικά στις μεταφορές, στο εμπόριο, ακόμα και στην αλιεία.

Καραβομαραγκοί-Ναυπηγοί υπάρχουν στη Μυτιλήνη, στο Πλωμάρι του Δούκα, στην Παναγιούδα, στα Λουτρά και στη Σκάλα Καλλονής του Ψαραδέλλη, ενώ ένα πλήθος από μικρά καρνάγια σε διάφορα επίνεια του νησιού αναλαμβάνουν την επισκευή και επιδιόρθωση των αλιευτικών πλεούμενων.

Η σημερινή κατάσταση

Στη χώρα μας η ναυπηγοξυλουργική τέχνη δεν διδάσκεται από κάποιο εκαπιδευτικό φορέα, με αποτέλεσμα να σβήνει, να χάνεται και έτσι οι επόμενες γενιές να θεωρούν παρελθόν τη ναυπήγηση ξύλινων σκαφών. Η πραγματικότητα είναι πως δεν ασκείται μια πολιτική ανάπτυξης και ενίσχυσης του τομέα της ναυπήγησης ξύλινων σκαφών, με εκσυγχρονισμό τω λειτουργούντωνξυλοναυπηγείων και εφαρμογή νέων τεχνολογιών, με ίδρυση ειδικών εγκαταστάσεων σε μαρίνες, οι οποίες να δέχονται ξύλινα τουριστικά σκάφη για συντήρηση και ελλιμενισμό όλη τη περίοδο του έτους και ειδικότερα τη τουριστική περίοδο.

Προτάσεις ανάκαμψης της ξύλινης ναυπηγικής τέχνης

Η ελληνική παραδοσιακή ναυπηγική, θα πρέπει να προστατευτεί με κάθε μέσο, για να διατηρηθεί η μεγάλη ναυτική παράδοση της χώρας. Στα υπάρχοντα καρνάγια να δημιουργηθούν οι βάσεις για νέες θέσεις εργασίας, ώστε να ενισχυθεί και η εγχώρια τοπική οικονομία, δεδομένου ότι υπάρχει ζήτηση σε αυτό το είδος. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την ίδρυση ακαδημαϊκών τεχνικών σχολών σίγουρα θα μπορούσαν να συνδράμουν σε αυτό το σκοπό, διδάσκοντας τη ναυπηγοξυλουργική τέχνη και οι μαθητές τους να εφαρμόζουν τη μαθητεία τους με εξάμηνη πρακτική άσκηση στα εναπομείναντα καρνάγια όπως στα Λουτρά Μυτιλήνης. Μια ακόμη πρόταση συμπαράστασης ως προς τη ναυπηγική διάδοση της τέχνης του ναυπηγοξυλουργού, θα μπορούσε να είναι η ίδρυση ενός μουσείου στην Μυτιλήνη με τη συγκέντρωση υλικού από τα καρνάγια, ώστε τα παιδιά των σχολείων που θα τα επισκέπτονται να αντιλαμβάνονται τη μακρόχρονη ιστορία της ναυπηγοξυλουργικής τέχνης και τη προσαρμογή της στις σύγχρονες απαιτήσεις.

Οδηγός προγράμματος ναυοηγοξυλουργικής για τεχνίτες

Αρχικά θα αφορά όσους ασχολούνται με τη διατήρηση, προβολή και ανάδειξη της ναυτικής τεχνολογίας. Σκοπός είναι η προώθηση και διάδοση της επιστημονικής γνώσης σχετικά με την παραδοσιακή ναυπηγική τέχνη. Ειδικότερα, το πρόγραμμα θα εξετάζει τη σχέση ναυτικής επιστήμης και ξυλοναυπηγικής και θα επιδιώκει να αναδείξει τη σημασία της ξυλοναυπηγικής στην ιστορία, τον πολιτισμό και την οικονομία της Ελλάδας. Στο πλαίσιο αυτό, αναλύονται οι αρχές της ναυτικής αρχιτεκτονικής και θα γίνεται εκτενής παρουσίαση των τεχνικών κατασκευής παραδοσιακών πλοίων, καθώς επίσης των υλικών και εργαλείων που χρησιμοποιούνται. Επιπλέον θα εξετάζονται και οι παράγοντες που συμβάλλουν στη φθορά των ξύλινων πλοίων, συμπεριλαμβανομένων των μηχανικών παραγόντων και θα περιγράφονται τεχνικές συντήρησης και επισκευής αυτών, που διατηρούν την αυθεντικότητα και την ασφάλειά τους.

Η υλοποίηση των προγραμμάτων με διάφορα εκπαιδευτικά μέσα, όπως οπτικοακουστικό υλικό, ενώ παράλληλα θα προσφέρονται στους εκπαιδευόμενους διαλέξεις, αλλά και υλικό από τεχνολογίες επαυξημένης και μικτής πραγματικότητας, ώστε να εξελίξουν τις δεξιότητές τους στον τομέα της ξυλοναυπηγικής.

Κλείνοντας, το πρόγραμμα θα απευθύνεται σε απόφοιτους Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης/ΤΕΙ, καθώς και σε απόφοιτους Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης με εργασιακή εμπειρία συναφούς αντικειμένου.

Επίλογος

Το ξύλο δεν πρόκειται ποτέ να χάσει την αξία του ως πρώτη ύλη για σκάφη, γιατί ως βιολογικό προϊόν είναι η ιδανικότερη πρώτη ύλη συγκρινόμενη με το μέταλλο και τα πολυμερή, γιατί η δομή του, οι φυσικές, μηχανικές και χημικές του ιδιότητες, του προσφέρουν ασύγκριτα πλεονεκτήματα, όπως προηγμένη πλοηγησιμότητα και ασφάλεια στις δύσκολες συνθήκες, μεγάλη διάρκεια, γιατί υπερέχει αισθητικά και ποιοτικά στοιχεία, γιατί είναι δοκιμασμένο επί χιλιάδες χρόνια και τέλος γιατί είναι προϊόν αειφορίας και δεν εξαντλείται. Μπορεί να επιφέρει οικονομική ανάπτυξη του νησιού μας.

Συμπερασματικά λοιπόν, η ναυπηγοξυλουργική τέχνη στη χώρα μας κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις μπορεί και οφείλει να αναγεννηθεί. Πρέπει όλοι οι φορείς να αναλάβουν σχετικές δράσεις, ώστε να υποστηριχτεί ο παραδοσιακός αυτός κλάδος. Μια από τις διεξόδους για τη συνέχιση των κατασκευών στα καρνάγια είναι η προσαρμογή τους στη ζήτηση νέων σκαφών αναψυχής με νέες προτάσεις συνδυάζοντας τη σύγχρονη με την παραδοσιακή τεχνική στα ξύλινα σκάφη.

* Ο Παράσχος Καραβατάκης είναι Αρχιτέκτων του ΕΜΠ και μέλος του ΕΛΙΝΤ (Ελληνικό Ινστιτούτο Ναυτ. Τέχνης