Είναι η ηθική μια πολιτισμική έκφραση, ένα προνόμιο του ανθρώπου, ή μήπως και τα ζώα έχουν κάποιας μορφής ηθική;
Τα τελευταία χρόνια, οι επιστήμονες έχουν κάνει αρκετές ανακαλύψεις που στηρίζουν τη δεύτερη άποψη. Φαίνεται ότι πολλά είδη ζώων μπορούν, για παράδειγμα, να επιδείξουν συμπόνια και διάθεση για βοήθεια.

Ο καπουτσίνος πίθηκος είναι έξαλλος. Με μάτια που αστράφτουν, πετάει έξω από το κλουβί του μικρές πέτρες και κομμάτια αγγουριού, λες και τον έχουν κοροϊδέψει. Στο διπλανό κλουβί, ένας άλλος καπουτσίνος μασουλάει ευχαριστημένος μια ρόγα σταφυλιού. Εδώ και αρκετό καιρό, η ζωολόγος Sarah Brosnan του Εθνικού Ερευνητικού Κέντρου Πρωτευόντων Θηλαστικών Yerkes τής Ατλάντα έδινε στους δύο καπουτσίνους πετραδάκια και τους μάθαινε να τα ανταλλάσσουν με κομμάτια αγγουριού. Οι καπουτσίνοι είναι έξυπνα ζώα, και οι δύο πίθηκοι βρήκαν την ιδέα της ανταλλαγής εξαιρετική, αφού μπορούσαν να ανταλλάσσουν τις άχρηστες πέτρες με νοστιμιές. Κάποια στιγμή, όμως, η Sarah Brosnan άλλαξε απρόσμενα τους κανόνες του παιχνιδιού. Ο ένας πίθηκος έχει τη δυνατότητα να ανταλλάξει την κάθε πέτρα του με μια ρόγα σταφύλι, που οι πίθηκοι το προτιμούν σε σχέση με το αγγούρι. Ο άλλος θα πρέπει να συμβιβαστεί με το αγγούρι. Η έκρηξη οργής του αδικημένου πιθήκου είναι για την Brosnan μια ένδειξη ότι αυτός διαθέτει αίσθημα δικαιοσύνης. Θεωρεί τη νέα ανταλλαγή άδικη.
Το αίσθημα της δικαιοσύνης είναι ένα από τα πολλά στοιχεία που περιλαμβάνονται στην έννοια της ηθικής. Η ηθική είναι ένα σύνολο από δεσμευτικούς κανόνες, που προσδιορίζουν το πλαίσιο της συμπεριφοράς των ατόμων μέσα σε μια κοινωνική ομάδα. Μέχρι προσφάτως, οι περισσότεροι επιστήμονες πίστευαν ότι μόνο ο άνθρωπος διαθέτει ηθική συνείδηση, αλλά τα τελευταία χρόνια οι ζωολόγοι βρήκαν αρκετές ενδείξεις για το ότι πολλά και διαφορετικά ζωικά είδη διαθέτουν θεμελιώδη στοιχεία ηθικής συμπεριφοράς, όπως συμπόνια, διάθεση για βοήθεια, αίσθημα δικαίου και αλτρουισμό. Οι ανακαλύψεις αυτές είναι μια πρόκληση για το ανθρώπινο μονοπώλιο της ηθικής. Φαίνεται ότι η ηθική συμπεριφορά δεν είναι αποκλειστικότητα του ανθρώπου, αλλά μάλλον χαρακτηρίζει ένα μεγάλο φάσμα ζωικών ειδών, από τα ποντίκια και τις νυχτερίδες-βαμπίρ μέχρι τις φάλαινες και τους πιθήκους.

Η ηθική διατηρεί τη συνοχή της ομάδας
Οι ζωολόγοι εργάζονται τώρα για να εντοπίσουν τα θεμέλια της ηθικής στον κόσμο των ζώων. Η ηθική είναι ζωτικής σημασίας σε πολύπλοκες κοινωνικές σχέσεις. Κατά συνέπεια, τα θεμέλιά της θα πρέπει να είναι άμεσα συνδεδεμένα με την κοινωνικότητα των ζώων και τους κανόνες συμπεριφοράς που ισχύουν ανάμεσα στα άτομα ενός είδους, ώστε να διατηρείται η κοινωνική αρμονία, προς όφελος όλων των μελών της ομάδας. Ωστόσο, τα αποτελέσματα των ερευνών για την ηθική των ζώων είναι αμφιλεγόμενα. Βιολόγοι και φιλόσοφοι έχουν ανοίξει έναν έντονο διάλογο σχετικά με το πώς πρέπει να ερμηνευθεί η συμπεριφορά των ζώων, ειδικά σε ό,τι αφορά στη σκοπιμότητά της. Όταν ο καπουτσίνος πίθηκος αρνείται να δεχτεί το αγγουράκι επειδή στο γείτονά του προσφέρθηκε σταφύλι, διαμαρτύρεται άραγε για μια άδικη μεταχείριση, ή κάνει απλώς ό,τι μπορεί για να πάρει κι αυτός σταφύλι; Πολλοί φιλόσοφοι πιστεύουν, επίσης, ότι μια πράξη μπορεί να ερμηνευθεί ως ηθικά ορθή ή εσφαλμένη μόνο σε συνάρτηση με τις συγκεκριμένες συνθήκες, και εφόσον οι ζωολόγοι είναι άνθρωποι, δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν επαρκώς τον κοινωνικό κόσμο άλλων ζωικών ειδών.
Αντιθέτως, πολλοί ζωολόγοι ισχυρίζονται ότι η ηθική έχει τις εξελικτικές της ρίζες στο ζωικό κόσμο, και συνεπώς δε χαρακτηρίζει μόνο εμάς, αλλά και άλλα ζωικά είδη, για παράδειγμα σε ό,τι αφορά στη διανομή της τροφής. Αυτό ισχύει πρώτα και κύρια για τους πιο κοντινούς συγγενείς μας, τους χιμπαντζήδες και τους πιθήκους μπονόμπο. Στις αγέλες των χιμπαντζήδων, ένα κυρίαρχο αρσενικό και ένα κυρίαρχο θηλυκό στέκουν στην κορυφή της ιεραρχίας, αλλά, παρ’ ότι οι συσχετισμοί δύναμης είναι δεδομένοι, ο νόμος του ισχυρού δεν επιβάλλεται άνευ όρων. Η σωματική ισχύς και η κοινωνική θέση δε νομιμοποιούν αυτομάτως αντίστοιχες συμπεριφορές, αλλά πρέπει να ληφθούν υπόψη και οι θεμελιώδεις νόμοι της αγέλης, ο κώδικας ηθικής.

Το κυρίαρχο αρσενικό περιμένει στην ουρά
Οι ηθικοί κανόνες τίθενται σε ισχύ, για παράδειγμα, όταν ένας χιμπαντζής βρίσκει μια μεγάλη ποσότητα τροφής, όπως ένα μάτσο κλάρες με νόστιμο φύλλωμα. Κατ’ αρχήν, ο ευρών μπορεί να τις θεωρήσει ιδιοκτησία του και να φάει όλο το φαγητό μόνος του, αλλά στην πραγματικότητα η αγέλη διαθέτει πιο συλλογικές αξίες. Τα υπόλοιπα μέλη της αγέλης αναμένουν ότι αυτός που βρήκε το φαγητό θα το μοιραστεί μαζί τους και αρχίζουν να επαιτούν. Το κυρίαρχο αρσενικό έχει τη δύναμη να πάρει τη λεία από τον κάτοχό της, αλλά δεν έχει το δικαίωμα να το κάνει. Ακόμη κι αν πρόκειται για ένα θηλυκό που βρίσκεται χαμηλά στην ιεραρχία, το κυρίαρχο αρσενικό αφήνει κατά μέρος τη μυϊκή του ισχύ και περιμένει υπομονετικά στην ουρά των επαιτών. Οι χιμπαντζήδες, επομένως, έχουν συνείδηση του ιδιοκτησιακού δικαιώματος όσο και της σημασίας τού να μοιράζεσαι, στοιχεία που στον άνθρωπο είναι αναπόσπαστα δεμένα με την αντίληψη περί ηθικής.

* ΣΕ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ 'SCIENCE ILLUSTRATED'