Ο ορισμός της ψυχικής υγείας είναι μια ρευστή, αβέβαιη και εν πολλοίς ανέφικτη διαδικασία. Πότε ο άνθρωπος είναι ψυχικά υγιής; Τι τον κάνει να κατατάσσεται στη μια ή στην άλλη πλευρά του φάσματος της ψυχικής δραστηριότητας; Ή ανάστροφα, πότε είναι ψυχασθενής;
Κατ’ αρχήν υπάρχει μόνο ένας συμβατικός τρόπος να ορίσουμε την ψυχή. Απεφασίσθη από τη σχετική επιστήμη να ονομάζουμε ψυχή το σύνολο των ψυχοπνευματικών λειτουργιών του ανθρώπου. Φυσικά άλλη έννοια έχει η ψυχή για το θεολόγο, άλλη για τον απλό θρησκευόμενο και άλλη για τον αστροφυσικό, το μηχανικό, το νομικό. Αν ζητούσαμε από τις άλλες επιστήμες να την ορίσουν, ή θα απέφευγαν το σκόπελο, λέγοντας ότι δεν είναι δική τους δουλειά και ίσως μόνο οι θεολόγοι θα έδιναν μια δική τους σημασιολογική έννοια, απαντώντας και πάλι μερικώς για τη σχέση τους με το θεό. Η ψυχή δεν είναι όργανο. Μπορεί να θεωρείται ο εγκέφαλος σα φυσική της έδρα, αλλά και πάλι δεν μπορείς να την εννοιοποιήσεις τοποθετώντας την κάπου. Η γνωριμία με την ψυχή του ανθρώπου νευροανατομικά θα μπορέσει να μας φωτίσει μόνο σχετικά, δείχνοντάς μας τους τόπους του εγκεφάλου, τους μηχανισμούς (όσους είναι γνωστοί) και ενδεχόμενα τις αλληλοεπιδράσεις των ψυχοπνευματικών λειτουργιών. Αυτές οι λειτουργίες είναι η σκέψη, το συναίσθημα, η βούληση, η αντίληψη και οι νοητικές λειτουργίες (κρίση, προσοχή, μνήμη).
Ως σκέψη ορίζεται η ικανότητα του ανθρώπου να σχηματίζει έννοιες συνθέτοντας εσωτερικά ή λεκτικά λέξεις που κληροδοτούν πράγματα, τρόπους, υπαρκτά ή φανταστικά δεδομένα, να συνθέτει τον εσωτερικό ή εκφραζόμενο με την ομιλία λόγο. «Σκέπτομαι άρα υπάρχω» ήταν η καρτεσιανή βάση για τη σκέψη σε σχέση με την ύπαρξη.
Συναίσθημα είναι η ικανότητα του ανθρώπου να συγκινείται. Η σημασία του συναισθήματος για την ύπαρξη είναι αναμφισβήτητη για την ευτυχία ή δυστυχία και εν γένει βιωματική αντίληψη για μας και τον κόσμο; Καθορίζει τις φυλετικές, κοινωνικές μας σχέσεις και αναδεικνύει την κοινωνικότητα ή την αντικειμενικότητα του ανθρώπου; Καθορίζει τη φιλοσοφική ενατένιση της ζωής, την ερωτική διαδικασία σ’ ένα βαθμό ψηλότερα από το γενετικό ένστικτο και τη δράση μας και στάση μας προς τους συνανθρώπους μας;
Η σκέψη διαταράσσεται π.χ. στην παρανοϊκή ψύχωση και το συναίσθημα στη μανιοκατάθλιψη. Βούληση είναι η ικανότητα να παίρνουμε αποφάσεις και να τις εκτελούμε.
Αντίληψη είναι ο τρόπος που με τις αισθήσεις μας, ή φανταστικά (σε παθολογικές ψευδαισθητικές ή παραισθητικές καταστάσεις) αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, οπτικά, ακουστικά, γενετικά, οσφρητικά ή με την αφή. Η διαταραγμένη αντίληψη δημιουργεί μη πραγματικές αισθητικές αντιλήψεις (ψευδαισθήσεις) ή παραποιημένες τέτοιες (παραισθήσεις).
Ψευδαίσθηση π.χ. είναι να ακούς μία καμπάνα χωρίς να υπάρχει, παραίσθηση να μετατρέπεις τον ήχο του ρολογιού σε καμπάνα και παραληρητική ιδέα να πιστεύεις ότι η καμπάνα χτυπά για το θάνατο κάποιου.
Τέλος, η κρίση, η προσοχή και η μνήμη είναι λειτουργίες που είναι απαραίτητες για την αντίληψη του τόπου, του χρόνου, της πραγματικότητας και καθορίζουν την επαφή μας με τον κόσμο.
Η ψυχική υγεία μπορεί να ορισθεί στατιστικά, βιωματικά και συμπεριφεριολογικά. Όταν η «λειτουργία» του ανθρώπου βρίσκεται στατιστικά κοντά στο μέσο όρο του πλήθους μιας δεδομένης χώρας, λαού ή ακόμα και πλατειάς ομάδας, θεωρείται φυσιολογική. Έτσι ο ορισμός της «τρέλας» έχει εθνολογικό και κοινωνικοπολιτισμικό χαρακτήρα. Οι τελετές των άγριων π.χ. φυλών της Αφρικής, ενώ έχουν ψυχωτικούς χαρακτήρες, δεν κατατάσσονται στις ψυχώσεις.
Βιωματικά η ψυχική υγεία καθορίζεται από το πώς νιώθει ο άνθρωπος και συμπεριφεριολογικά αν οι πράξεις του κινούνται μέσα στο πλαίσιο κοινωνικών θεσπισμένων κανόνων.
Σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, ένα άτομο θεωρείται υγιές αν έχει ομαλή ψυχοσωματική ζωή, ερωτική και κοινωνική δραστηριότητα μέσα στο πλαίσιο της ομάδας και επαγγελματική δραστηριότητα (εργασία, δημιουργικότητα) παραγωγική. Ο ορισμός της ψυχικής αρρώστιας δε γίνεται μόνο θετικά με τα παραπάνω. Σε κάθε ψυχική νόσο διαταράσσεται μία ή περισσότερες από τις προαναφερθείσες ψυχοπνευματικές λειτουργίες (σκέψη, συναίσθημα, βούληση, αντίληψη, νόηση).
Εν κατακλείδι, ώσπου η επιστήμη να καθορίσει τα αντικειμενικά κριτήρια, την ακριβή και πλήρως ερμηνευόμενη αντιστοίχηση, του τι κάνουμε σε σχέση με το πώς και το τι, η Ψυχιατρική θα ακροβατεί επιστημονικά. Ίσως κι αν κάποτε διευκρινισθούν τα πάντα, θα μείνει πιστεύω αιώνια το ερώτημα γιατί συμπεριφερόμαστε έτσι.

*Ο Γεώργιος Kωμαΐτης είναι Ψυχίατρος.