Το «Ελληνικόν Πανεπιστήμιον εν Σμύρνη» δε συγκροτήθηκε εν κενώ ή σε ουδέτερο ιστορικό χρόνο: το κυριότερο, η δημιουργία του δεν είχε κανένα από τα συνήθη ευτελή γνωρίσματα του μεταπολιτευτικού πολιτικαντικού μηχανισμού που κατασκεύασε την έννοια «Περιφερειακό ΑΕΙ» και που, εκ των υστέρων, ο ίδιος μηχανισμός αποστρέφεται και καταγγέλλει με το ευτελιστικό στερεότυπο «κάθε πόλη κι ΑΕΙ, κάθε χωριό και ΤΕΙ». Ψήγματα της καθαυτό ακαδημαϊκής στρατηγικής των ιδρυτών του - Καραθεοδωρή και Βενιζέλου - έχουν παρουσιασθεί σε προηγούμενα αρθρίδια εδώ.

Είναι εν πολλοίς γνωστό το συγκρουσιακό πολιτειακό και πολιτικό περιβάλλον, στα τέλη της δεκαετίας τού 1910, με τη μείζονα διχαστική διαμάχη βενιζελικών και βασιλοφρόνων και την καταστροφική κατάληξή της: στην πραγματικότητα, το πολιτειακό ζήτημα απέδιδε την ουσία του διακυβεύματος για τη θέση της χώρας στο τότε σύστημα συμμαχιών και ασφάλειας. Η απόφαση για την ίδρυση του «Ελληνικού Πανεπιστημίου» αποκτά τις δέουσες διαστάσεις της ακριβώς σ' αυτό το πλαίσιο.

Όμως, είναι περιοριστική η θεώρησή του μόνον υπό αυτήν την οπτική γωνία. Στην Ελλάδα συνέβαιναν πολλά περισσότερα πράγματα προς την κατεύθυνση μιας δυτικού τύπου Δημοκρατίας.
Δεν υπάρχει ενδεικτικότερο και συμβολικότερο στοιχείο από ένα άγνωστο ΦΕΚ: αναφέρομαι στο «υπ' Αριθμόν 145 Φύλλον, Τεύχος Πρώτον, εν Αθήναις τη 1 Ιουλίου 1920, της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος». Στο Φύλλο αυτό εκδόθηκε - και μάλιστα σε πρώτη θέση - ο Νόμος 2251 «Περί ιδρύσεως και λειτουργίας Πανεπιστημίου Ελληνικού εν Σμύρνη», ο οποίος αναφέρεται σε θέματα χρηματοδότησής του.

Θα επανέλθω παρακάτω επί της εξέχουσας πρόνοιας του Νόμου αυτού. Αξίζει προηγουμένως να μελετηθεί ο πλήρης κατάλογος των λοιπών Νόμων που δημοσιεύθηκαν στο ίδιο «ΦΕΚ»: υπάρχουν άλλοι 13 Νόμοι, η θεματολογία των οποίων υποδεικνύει ένα Κράτος και μια κοινωνία σε κίνηση ανασυγκρότησης. Μείζονα ζητήματα εργασιακών δικαιωμάτων τίθενται για πρώτη φορά και διευθετούνται προς την κατεύθυνση που γνωρίζουμε σήμερα: π.χ. Νόμοι για το οκτάωρο ημερήσιας εργασίας, την εργασία των ανηλίκων, την άδεια τοκετού και λοχείας των εργαζόμενων γυναικών, τη νυκτερινή εργασία ή τα επιδόματα ανεργίας. Μείζονα ζητήματα διεθνούς θέσης της Ελλάδας ως μέλους της Κοινωνίας των Εθνών και ανάληψης του κόστους της συνδρομής της στο μείζονα τότε Διεθνή Οργανισμό ή κυρώσεως διεθνών συμφωνιών ή συμβάσεων, ως αυτή της «Συνδιασκέψεως της Ουασιγκτώνος», καταδεικνύουν τη διεκδίκηση ρόλου και παρουσίας στους κρίσιμους πολιτικούς και κοινωνικούς μετασχηματισμούς: η Ελλάδα υπογράμμιζε διεθνώς ότι δεν ήταν απλώς μια τέως οθωμανική επαρχία, αλλά Δυτικό Κράτος εν εξελίξει και εν «εκσυγχρονισμώ».

Το «Ελληνικό Πανεπιστήμιο» είναι στρατηγικό εργαλείο προς αυτό το άκρως σύνθετο εγχείρημα.
Τι προβλέπει, όμως, ο προαναφερθείς Νόμος για το Πανεπιστήμιο; Στην πραγματικότητα νομοθετεί, στο ύψιστο επίπεδο - Αλέξανδρος, Βασιλεύς των Ελλήνων, ο επί των Εξωτερικών Υπουργός Ν. Πολίτης και ο επί της Δικαιοσύνης Υπουργός Ι.Δ. Τσιριμώκος - ένα Δωρητήριο Συμβόλαιο μεταξύ Ελ. Βενιζέλου και Σταύρου Ι. Παλαντζή, «κτηματίου»: ο Σ. Παλαντζής αναλάμβανε σχεδόν εξ ολοκλήρου την άμεση χρηματοδότηση των προπαρασκευαστικών δαπανών «ανοικοδομήσεως του Πανεπιστημίου τούτου» (κτήρια, βιβλιοθήκη, εξοπλισμός αιθουσών, αμφιθεάτρου, εργαστηρίων, ακόμα και του ηλεκτρικού σταθμού κ.ο.κ.), καθώς και των μεταγενέστερων λειτουργικών δαπανών, σε βάθος χρόνου.

Η άμεση δωρεά ανήρχετο σε 2.000.000 γαλλικά φράγκα και εν συνεχεία σε 250.000 φράγκα κατ' έτος εσαεί: προβλέφθηκε δε ότι ο Παλαντζής θα ίδρυε κληροδότημα/καταπίστευμα σημαντικού ύψους, ώστε ακόμα και μετά το θάνατό του να χρηματοδοτείται το Πανεπιστήμιο. Μάλιστα, κατά το «Δωρητήριον», η ελληνική Κυβέρνηση έχει προνόμιο και δικαίωμα έναντι οιουδήποτε φυσικού κληρονόμου του Παλαντζή στην απολαβή των ως άνω ποσών.

Η δέσμευση της Κυβέρνησης ήταν να προαγάγει το Πανεπιστήμιο, να συμπληρώσει (-νει) με δημόσια δαπάνη τυχόν ελλείποντα κεφάλαια και να απαλλάξει το Δωρητή από τα Προξενικά Τέλη του Συμβολαίου (!), μια και το έγγραφο υπεγράφη «εν Παρισίοις, την πρώτην του μηνός Νοεμβρίου 1919, ημέραν της εβδομάδος Παρασκευήν και ώραν 5ην μ. μεσημβρίαν, εν τω Γραφείω του ενταύθα Βασιλικού Προξενείου...». Ενδιαφέρον, καίτοι απολύτως δευτερευούσης σημασίας, ότι το Προξενείο εστεγάζετο «εν τω Μεγάρω, ιδιοκτησίας της κομήσσης Μακκέν, κειμένω επί της οδού Αυγούστου Βακκερή υπ' αριθμ 4...», προσφορά της εν λόγω φιλελληνίδος.

Ο Σταύρος Παλαντζής εγγράφεται στη χορεία των Εθνικών Ευεργετών, αυτών που παρέδωσαν στη σύγχρονη Ελλάδα το Μετσόβιο, το Βαρβάκειο, το Ζάππειο, το Αρεταίειο... μνημεία κτηρίων και θεσμών Παιδείας και Πολιτισμού, ορόσημα που μετασχημάτισαν την «αθλίαν πολίχνην των Αθηνών» σε ευρωπαϊκή πρωτεύουσα. Η δωρεά του Παλαντζή δεν ευτύχησε ούτε μιας ημέρας λειτουργία, καθότι αν και έτοιμο το «Ελληνικόν Πανεπιστήμιον» και «άπαντα των συναφών αυτώ ιδρυμάτων και παραρτημάτων» κάηκε κατά την Καταστροφή, μία μόλις εβδομάδα προ των εγκαινίων του.

Στην αμνήμονα δημόσια ιστορία, ο Παλαντζής και το «Ελληνικόν Πανεπιστήμιον», αγνοούνται, δείγμα μιας κοινωνίας που περί άλλα τυρβάζει. Ίσως εν τέλει να είναι αξιοπρεπέστερη κατάληξη αυτή η λήθη: θα μπορούσε να έχει καταλήξει όλη αυτή η προσπάθεια σαν το σημερινό Μετσόβιο ή σαν το Βαρβάκειο, ως Γενικό Λύκειο που αντιπαλεύει τον «ελιτισμό», ή ακόμα χειρότερα ο Παλαντζής, από ευεργέτης, εκπρόσωπος του ιδιωτικού κεφαλαίου που χειραγωγεί την Παιδεία...