ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ στον ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΣΚΟΡΔΑ 

Το να μπορέσει να συμπυκνώσει σε λίγες λέξεις κάποιος το ερευνητικό, συγγραφικό έργο και την προσφορά του Παναγιώτη Μιχ. Κουτσκουδή στα πολιτιστικά δρώμενα της Αγιάσου και της Λέσβου ευρύτερα είναι ακατόρθωτο. Για πολλά χρόνια είναι κάτω από όποια πέτρα της Αγιάσου σηκώσεις: στο Αναγνωστήριο, στο καρναβάλι, σε διάφορους συλλόγους, στις εκδηλώσεις και στις εκδόσεις, στην έρευνα, στις ξεναγήσεις, στις περιπατητικές διαδρομές, στην διαχείριση ιστοσελίδων. Πάντα με πίστη και μεράκι, πάντα μπροστά και «τραβώντας το κάρο», πάντα με ιδέες και προτάσεις, πάντα με προθυμία και ευγένεια. Με κινητήρια δύναμη την αγάπη για τη γενέτειρά του και το πάθος του για τον λαϊκό πολιτισμό δεν σταματά να ερευνά, να καταγράφει, να παίρνει συνεντεύξεις, να μελετά, να αποθησαυρίζει λαογραφικό υλικό, να δημοσιεύει, να εκδίδει βιβλία. Το δίτομο «Το αγιασώτικο καρναβάλι. Οι ρίζες και η πορεία του στο διάβα του χρόνου» (2009 και 2011, έκδοση του Αναγνωστηρίου Αγιάσου» είναι ένα έργο αναφοράς. 

Η κυκλοφορία του νέου του βιβλίου με τίτλο «Νάματα από την αστείρευτη βρυσομάνα της αγιασώτικης λαογραφικής παράδοσης» υπήρξε η αφορμή της παρούσας συζήτησης. 
 

- Με ποια αφορμή προέκυψε το νέο σας βιβλίο; 

Αφενός με την ευκαιρία της ολοκλήρωσης της δεκαπενταετούς συνεχούς θητείας μου στα διοικητικά πράγματα του Αναγνωστηρίου, στο οποίο εκχώρησα το αποκλειστικό δικαίωμα εκμετάλλευσης και δυο προηγούμενων βιβλίων μου («Πνευματικό Κέντρο Αναγνωστήριο Αγιάσου «Η Ανάπτυξη». Ανέσπερο φως στο μετερίζι του λαϊκού πολιτισμού», «Το αγιασώτικο καρναβάλι. Οι ρίζες του και η πορεία του στο διάβα του χρόνου»), και αφετέρου της υλοποίησης του στόχου μου να συγκεντρώσω σ’ έναν τόμο τα βασικά λαογραφικά στοιχεία της τοπικής παράδοσης, προς χρήση της μαθητιώσας και φοιτητιώσας νεολαίας, των ερευνητών και μελετητών του λαϊκού μας πολιτισμού. 

- Δώστε μας λίγες πληροφορίες για τον τίτλο που επιλέξατε; 

Μιας και η Αγιάσος θεωρείται η βρυσομάνα του λεσβιακού λαϊκού πολιτισμού (αδιάψευστο τεκμήριο το Αναγνωστήριό της, ένα από τα παλαιότερα και ιστορικότερα πολιτιστικά σωματεία του Αρχιπελάγους), φαντάστηκα πως τα λαογραφικά της στοιχεία αναβλύζουν σαν πηγαία νάματα που ξεδιψούν παλιές και νέες γενιές.  

- Τι θα βρει ο αναγνώστης στις 453 σελίδες τού βιβλίου σας; 

Γενικά στοιχεία για τη λαογραφία και την παράδοση, τοπικά ήθη, έθιμα, πανηγύρια (τελετουργικό, δοξασίες), κατανεμημένα μέσα στους κύκλους του ήλιου και της ζωής. Καταγράφονται κάλαντα, νανουρίσματα, τραγούδια της γέννησης, του γάμου, του θανάτου, μοιρολόγια, αποκριάτικα, κ.ά., και σε ξεχωριστή ενότητα λαϊκά παραμύθια που διέσωσε από μνήμης ο παππούς μου Παναγιώτης Προκοπίου Κουτσκουδής (1885-1978), ζωντανή κιβωτός της λαογραφικής μας παράδοσης. 

- Γιατί δομήσατε το υλικό σας με βάση τον κύκλο του χρόνου, δηλαδή μήνα - μήνα; 

Τα ήθη και τα έθιμα κάθε τόπου σχετίζονται (από αρχαιοτάτων χρόνων) με την κίνηση της Γης γύρω από τον Ήλιο, με την εναλλαγή των εποχών και των αντίστοιχων αγροτικών εργασιών. Από κει πηγάζουν και οι διάφορες λατρευτικές (μαγικές) τελετές των πρωτόγονων ανθρώπων που αποσκοπούσαν στην προστασία και ευόδωση της παραγωγής, από την οποία εξαρτιόταν η επιβίωση της κοινότητας. Κατάλοιπα και δοξασίες αυτών των ευετηρικών δρωμένων ενυπάρχουν στα περισσότερα έθιμα που επιβιώνουν ως σήμερα. Γι’ αυτό και η Εκκλησία τοποθέτησε πάνω στον ετήσιο ηλιακό κύκλο το χριστιανικό εορτολόγιο (τις θρησκευτικές γιορτές και πανηγύρια). 

Λαϊκός πολιτισμός και παράδοση 

- Πώς σηματοδοτείτε τους όρους λαϊκός πολιτισμός και παράδοση; 

Για το λαϊκό πολιτισμό: Οι λέξεις «λαός» και «λαϊκός» στάθηκαν όροι βασανιστικοί για τη λαογραφία. Ποιος χωρά μέσα σ’ αυτές τις ασαφών ορίων δεξαμενές είναι πολύ δύσκολο να προσδιοριστεί. Στη μακραίωνη ιστορία της ανθρωπότητας, απέναντι στις επίσημες αντιλήψεις και συμπεριφορές που προσπαθούσε να επιβάλει η καθεστηκυία τάξη βρίσκονταν οι διαφορετικές αντιλήψεις και συμπεριφορές των λαϊκών στρωμάτων και ιδιαίτερα των κατοίκων της αγροτικής υπαίθρου. Οι - μεταπολεμικές κυρίως - μεγάλες μετακινήσεις λαϊκών μαζών (αστυφιλία, μετανάστευση) επέτρεψαν την ανταλλαγή πολιτισμικών στοιχείων μεταξύ αστικών και αγροτικών κοινοτήτων. Οι αστοί (κάτοικοι πόλεων) αφομοίωσαν στοιχεία του πολιτισμού των μετακινηθέντων αγροτικών πληθυσμών, αλλά κι αυτοί με τη σειρά τους δέχτηκαν τις επιδράσεις του αστικού πολιτισμού (τόσο με την ταξική όσο και με τη γεωγραφική του έννοια). Σήμερα ένα μεγάλο μέρος των λαογράφων δέχεται τη λέξη στην ολότητα του περιεχομένου της: ως μία πολυταξική και πολυστρωματική έννοια. 

Πάντως, λαϊκό χαρακτηρίζεται κατά κανόνα ένα στοιχείο (λ.χ. θέατρο, δρώμενο, έθιμο) όταν παράγεται από το λαό και «καταναλώνεται» από τον ίδιο το λαό, όταν δηλαδή το ταξικό κριτήριο «λαϊκός» ισχύει και για την πλευρά των παραγωγών και για την πλευρά των δεκτών. 

Για την παράδοση: Όπως το λέει και η ίδια η λέξη (από το ρήμα παραδίδω), είναι η παράδοση, από την προηγούμενη γενιά στην επόμενη, της σκυτάλης της συνέχισης του λαϊκού πολιτισμού. Η παράδοση συνεπάγεται ταυτόχρονα και παραλαβή. Δίνει ο παλιός, παίρνει ο νέος. Εξ ορισμού, λοιπόν, παράδοση είναι μια διαδικασία που δεν σταματά ποτέ. Είναι λάθος να λέμε «παράδοση» και να εννοούμε κάτι το πάγιο, το αμετάβλητο, που το κληρονομήσαμε με μια συγκεκριμένη μορφή και πρέπει να το διαφυλάξουμε ίδιο κι απαράλλαχτο, έτσι όπως το βρήκαμε. Η παράδοση, λοιπόν, είναι κάτι το εξελισσόμενο, το μη στατικό. Απλά, οι αλλαγές επέρχονται με αργούς ρυθμούς, μετά την πάροδο μεγάλων χρονικών διαστημάτων, και επιβάλλονται από αντίστοιχες κοινωνικές αλλαγές. 

Μάνα του Λεσβιακού λαϊκού πολιτισμού 

- Που αποδίδετε το γεγονός ότι στην Αγιάσο συναντάμε τόσο πολλά στοιχεία λαϊκού πολιτισμού; 

Πιστεύω ότι καθοριστικό ρόλο έπαιξε το λεγόμενο σουλτανικό φιρμάνι της ασυδοσίας (1701-1789) με το οποίο η Αγιάσος απαλλάχτηκε από την υποχρέωση καταβολής φόρων τόσο προς το οθωμανικό κράτος όσο και προς την κυρίαρχη τότε δημογεροντία της Μυτιλήνης, γεγονός που κατέστησε την Αγιάσο έναν φορολογικό παράδεισο και έγινε αιτία σε λίγες δεκαετίες να δεκαπλασιαστεί ο πληθυσμός της και να πραγματοποιηθεί η αλματώδης οικονομική της ανάπτυξη. Τότε μετοίκησαν εδώ χιλιάδες ανθρώπων και ιδιαίτερα τεχνιτών, από διάφορα μέρη της Λέσβου, της Μικρασίας και άλλων περιοχών της Ελλάδας, φέρνοντας μαζί τους τα ήθη, τα έθιμα, τις παραδόσεις, την κουλτούρα και τα λοιπά στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού του τόπου καταγωγής τους. Έτσι η Αγιάσος έγινε ένα χωνευτήρι ποικίλων πολιτιστικών στοιχείων που ζυμώθηκαν μεταξύ τους και δημιούργησαν στο διάβα του χρόνου μια πλούσια τοπική λαογραφική παράδοση, που την καταξίωσε σαν μάνα του λεσβιακού λαϊκού πολιτισμού.  

- Σύμφωνα με την πολύχρονη μελέτη σας υπάρχει και στην Αγιάσο υποχώρηση, αλλοίωση ή και στρέβλωση ηθών και εθίμων; 

Φυσικά. Όπως και παντού. Είναι γενική διαπίστωση ότι τα παλιά λαϊκά έθιμα σταδιακά σβήνουν. Το κοινωνικό αυτό φαινόμενο, που εκδηλώνεται έντονα από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, έχει να κάνει με τον τερματισμό της κλειστής ζωής της αγροτικής κοινότητας που ήταν από τα πανάρχαια χρόνια ο κατ’ εξοχήν χώρος γέννησης των εθίμων, αφού εκεί συνέτρεχαν οι λόγοι δημιουργίας και διατήρησής τους (έντονη πίστη σε υπερφυσικές δυνάμεις που έπρεπε με λατρευτικό τρόπο να καταστούν ευεργετικές, κλειστή συλλογική ζωή κ. ά.). Η μεταπολεμική βιομηχανική και τεχνολογική πρόοδος, η προλεταριοποίηση μεγάλων αγροτικών μαζών, η επακόλουθη μετανάστευση (εσωτερική και εξωτερική) και αστικοποίηση, η ραγδαία πρόοδος στον τομέα των επικοινωνιών - μεταφορών επέτρεψαν την είσοδο στις κλειστές αγροτικές κοινωνίες νέων αγαθών, παραγωγικών μεθόδων, ιδεών και αντιλήψεων, οι οποίες ξερίζωσαν παλιές αναχρονιστικές πρακτικές, δοξασίες και δεισιδαιμονίες.  

- Αυτό που ονομάζεται γνώση, προστασία και σεβασμό στην παράδοση πώς το εννοείτε; 

Προσπάθεια να μελετήσουμε τις παραδόσεις μας, να μυηθούμε σ’ αυτές εντασσόμενοι στους φορείς που τις διασώζουν και τις προάγουν, και να τις μεταλαμπαδεύσουμε στους νεότερους.  

«Πόλιος» πύργος το Αναγνωστήριο Αγιάσου 

- Με ποια επιχειρήματα θα παροτρύνατε τα σύγχρονα νέα παιδιά, που ζουν σε μια τόσο διαφορετική εποχή, να γίνουν σκυταλοδρόμοι του λαϊκού μας πολιτισμού; 

Η διάσωση και μεταλαμπάδευση της παράδοσης στις επόμενες γενιές είναι αναγκαίος όρος για τη διατήρηση της εθνικής μας συνοχής και της ιστορικής μας συνέχειας μέσα στην ισοπεδωτική πλημμυρίδα της παγκοσμιοποίησης, όπου - μεταξύ άλλων - επιχειρείται και η αλλοτρίωση της πολιτισμικής μας ταυτότητας με σκοπό την ενσωμάτωσή μας στο δυτικό μοντέλο ζωής και κουλτούρας. Για να αποτραπεί αυτός ο κίνδυνος, πρέπει να πατάμε γερά στις παραδόσεις μας.  

Το Αναγνωστήριο Αγιάσου ήταν και είναι ένα μεγάλο λαϊκό σχολειό στο οποίο γαλουχήθηκαν πολλές γενιές και ιδιαίτερα οι παλιότερες που δεν είχαν τη δυνατότητα να ολοκληρώσουν ούτε καν την εγκύκλια μόρφωσή τους. Γιατί διασώζει, καλλιεργεί και μεταλαμπαδεύει από γενιά σε γενιά την πολιτιστική μας παράδοση (θέατρο, μουσική, χορός, καρναβάλι και άλλα λαϊκά δρώμενα, εικαστικά κλπ), καλύπτοντας αντίστοιχα κενά του εκπαιδευτικού μας συστήματος. Τέτοια σωματεία λοιπόν (και μάλιστα της ακριτικής επαρχίας) αποτελούν «πόλιους πύργους» και πρέπει να υποστηρίζονται από την Πολιτεία πρωτίστως για εθνικούς λόγους. Και οι νέοι άνθρωποι βρίσκουν πάντα στη φιλόξενη αγκάλη τους αφενός τη δυνατότητα δημιουργικής αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου τους και αφετέρου ασφαλές καταφύγιο απέναντι στους κινδύνους που ελλοχεύουν στους χαλεπούς καιρούς μας.