Γράφει η Μάγδα Αναγνωστή 
 

«Κώμη της Αγίας Παρασκευής, δια τον είναι τον ναόν αυτής παλαιόν λελατοξευμένον εν τη πέτρα έσω του βουνού, μικρός αλλ' ωραίος, και ασκητήριον μικρότατον όμοιον. Έχει ετέρας δύο εκκλησίας, των Αρχαγγέλων και του Αγίου Δημητρίου. Οίκους χριστιανών ογδοήκοντα, Αγαρηνών μόλις δέκα». Έτσι περιγράφει στα 1636 ο Μητροπολίτης Γαβριήλ την κώμη της Αγίας Παρασκευής όπως την γνώρισε κατά την περιήγησή του σε όλη τη Λέσβο στα 1618 - 1621. Και μας εξηγεί πως έλκει ο οικισμός (πολυπληθής για την εποχή) την ονομασία του από τον ομώνυμο «παλαιόν» ναό, τον σκαλισμένο σε έναν τεράστιο πώρινο βράχο στην άκρη του χωριού, ο οποίος φαίνεται πως τότε ήταν και ο κυρίως ναός του. Διαθέτουμε επίσης και μια αρκετά λεπτομερή περιγραφή του ναού, καθώς και σκαριφήματα κατόψεων και όψεων, όπως τα αποτύπωσε ο Σερ Κάρολος Νιούτον, υποπρόξενος της Αγγλίας στη Λέσβο στο βιβλίο του Travels and discoveries in the Levant, London 1865. Έτσι γνωρίζουμε πως τότε είχε διαστάσεις 21 πόδια μήκος επί 13 πόδια και 6 ίντσες πλάτος, δηλαδή περίπου 6,8 x 4,4 μέτρα. Ο ναός ήταν και τότε όπως και σήμερα ιστορημένος, και στην βορειοδυτική του γωνία υπάρχει φρεάτιο στο οποίο σταλάζει το νερό που εκρέει από τους πόρους του βράχου: το αγίασμα του ναού. Οι ΑγιαΠαρασκευώτες πιστεύουν ένθερμα στις ιαματικές ιδιότητες του συγκεκριμένου αγιάσματος, προπάντων για ασθένειες των ματιών και για ψυχικές νόσους. 

Εκεί λοιπόν κάθε Παρασκευή της Διακαινησίμου, που ως γνωστόν είναι αφιερωμένη στην Ζωοδόχο Πηγή, τελείται μεγάλη πανήγυρις με ταυροθυσία, οργανωμένη από την τοπική Εκκλησία. Παλαιότατη λατρεία του Ασκληπιού αναγνωρίζει ο Κώστας Μάκιστος στο σπήλαιο - ναό, πολλώ μάλλον που η ατομική θυσία στο σπήλαιο είναι πετεινός (αλέκτωρ), μα εμείς εκτιμούμε πως εκεί έχει μεταφερθεί και μέρος της λατρείας από τον Ναό του (Γον)Ναπαίου Απόλλωνος της Κλοπεδής, θέματα για τα οποία αναφερόμαστε αναλυτικά στο βιβλίο «Λαϊκές γιορτές, χθες σήμερα στο Αιγαίο», έκδοση της Γενικής Γραμματείας Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής. 

Πριν λίγες μέρες ξαναεπισκέφτηκα τον ναό δίπλα από τον οποίο κοιμούνται γενιές και γενιές συγχωριανών, καθώς από τη μια του πλευρά βρίσκεται το νεκροταφείο του χωριού, κι απ' την άλλη το οστεοφυλάκιο του. Είχα χρόνια να πάρω τον απότομο ανήφορο, και είχα και την περιέργεια να δω τα αποτελέσματα του καθαρισμού του ναού με πρωτοβουλία κάποιων ευσεβών γυναικών της περιοχής. Η αλήθεια είναι πως, λόγω του κακού εξαερισμού, της κάπνας των κεριών και της υγρασίας του βράχου, οι όποιες αγιογραφίες είχαν προ πολλού μαυρίσει, καθώς και όλες οι εσωτερικές επιφάνειες του βράχου, σε σημείο που οι παραστάσεις δεν διακρίνονταν πλέον. Τόσο οι επιτοίχιες όσο και οι φορητές εικόνες, οι οποίες θα πρέπει μάλλον να προέρχονται από τέμπλο κάποιου άλλου ναού, που δεν υπάρχει πλέον σήμερα, βρίσκονταν σε άθλια κατάσταση. 

Τύχη αγαθή, η επιτροπή ανάθεσε τον καθαρισμό των εικόνων σε μια εξειδικευμένη συντηρήτρια, την επίσης ΑγιαΠαρασκευώτισσα, κα Ανδρομάχη Βουγιούκα, η οποία δούλεψε χωρίς καμία υλική αμοιβή επί μήνες, προκειμένου να αποκαλύψει και να αποκαταστήσει όλες τις εικόνες του ναού που δεν είναι και λίγες, με εξαιρετικά αποτελέσματα. Αν δεν είχε προηγηθεί αυτή η επίπονη εργασία δεν θα είχα ποτέ ανακαλύψει πέντε υπέροχες άγνωστες και φυσικά ακατάγραφτες, απ' όσο γνωρίζω, εικόνες του Παναγιώτη Πολυχρόνη (1845 Ασώματος Λέσβου - 1941 Χαλκίδα), οι οποίες γρήγορα θα είχαν καταστραφεί ολοσχερώς, και χαθεί οριστικά. Ευτυχώς ο σπουδαίος αυτός πολυ-καλλιτέχνης, (ας μας επιτραπεί ο νεολογισμός καθώς ο Πολυχρόνης υπήρξε ζωγράφος, χαράκτης, φωτογράφος, αγιογράφος κλπ.) φρόντισε να κάνει εύκολο το έργο της αναγνώρισης αφού είχε υπογράψει ως Πολυχρόνης, μία από τις πέντε εικόνες, αυτή της Αγίας Παρασκευής, οπότε και η ταύτιση των υπολοίπων ήταν ευχερέστατη. 

Στον Παναγιώτη Πολυχρόνη έχει αναφερθεί ο Μίλτης Παρασκευαΐδης σε άρθρο του με τίτλο «Συμβολή στην ιστορία των εικαστικών της Λέσβου. Δύο προπολεμικοί Λέσβιοι καλλιτέχνες. Ο Γεώργιος Μπούκας ...και ο Παναγιώτης Πολυχρόνης ...” στο Δελτίον της Εταιρείας Λεσβιακών Μελετών, τ. 14, 1993, Μυτιλήνη 1993, καθώς και οι Γιάννης Μπόλης - Δημήτρης Παυλόπουλος στο βιβλίο τους “Ελληνική Χαρακτική 1843 - 1915, ιστορία - λεξικό χαρακτών”, Da Vinci 2012. κυρίως με πληροφορίες για τον Πολυχρόνη ως χαράκτη, εικονογράφο και για τις βραβεύσεις του ως σπουδαστή. 

Εκτεταμένη και επιμελή εργογραφία του ως αγιογράφου βρίσκουμε στο Λεσβιακό Ημερολόγιο 2022 -Γράμματα - Τέχνες - Πολιτισμός του Παναγιώτη Σκορδά ,με σύντομο προλογικό σημείωμα του ιδίου, από τον Προκόπη Ι. Παπάλα, με πλήθος φωτογραφιών εικόνων του και κατάλογο ναών του νησιού όπου εργάστηκε. Με ανυπομονησία δε περιμένουμε την δημοσίευση της εργασίας - μονογραφίας της κας Μυρτώς Σταματοπούλου, στο Λεσβιακό Ημερολόγιο του 2023 

Τέλος να σημειώσουμε πως έργα του μπορεί να θαυμάσει κανείς στο Εκκλησιαστικό Μουσείο Ασωμάτου, καθώς και στο Παλαιό Δημαρχείο Μυτιλήνης, από την πρόσφατη δωρεά Γιάννη Γιαννέλλη. 

Ο περιορισμένος χώρος της εφημερίδας δεν μας επιτρέπει εκτεταμένες αναφορές στις ευρείες εικαστικές ενασχολήσεις του Πολυχρόνη. Θα περιοριστούμε μόνο στις συγκεκριμένες αγιογραφίες του. Στην Αγία Παρασκευή της ...Αγίας Παρασκευής έχουμε τις εξής 5 εικόνες: 

1) αριστερά της Ωραίας Πύλης μια Παναγιά βρεφοκρατούσα με διαστάσεις 86 x 35 εκατ. σε ενώπια θέση 

2) δεξιά Ο Χριστός ένθρονος, ευλογών, με διαστάσεις 86 x 40 εκατ. Φέρει αφιερωματική επιγραφή “τη ευσεβή δαπάνη της οικογενείας Παπά Αντωνίου Κουτρέλλη” 

3) Στον βόρειο τοίχο αριστερά, ακριβώς πάνω από το αγίασμα, η εικόνα της Αγίας Παρασκευής, με διαστάσεις 118 x 59 εκατ. στην οποία αποτυπώνει διακριτικά το όνομά του ο ζωγράφος. Ένα σκέτο “Πολυχρόνης” 

4) Δεξιά στον βόρειο πάλι τοίχο συναντάμε μια απεικόνιση κολυμβήθρας, με θεραπεία τυφλού και παραλυτικού, με διαστάσεις 126 x 74 εκατ. Η εικόνα αποτελεί παραλλαγή της ενεπίγραφης εικόνας του Παρεκκλησιού της Ζωοδόχου Πηγής Ασωμάτου, με διαστάσεις 87 x 61 εκατ., έργο του 1884 (βλέπε σελ. 323 του Λεσβιακού Ημερολογίου2022 του Παναγιώτη Σκορδά). 

5) Στον δυτικό τοίχο μία διπλή εικόνα που απεικονίζει αριστερά τον Άγιο Γεώργιο και δεξιά τον Άγιο Δημήτριο, υπέρλαμπρους καβαλάρηδες, εξολοθρευτές του κακού, με διαστάσεις 120 x 107 εκατ. 

Όλες εικόνες περιβάλλονται από γύψινο κορνίζωμα, με αψιδωτή την επάνω πλευρά. Θα πρέπει να σημειώσουμε πως ο Πολυχρόνης απέφυγε να ζωγραφίσει τοιχογραφίες όπως ήταν η παλαιότερη ιστόρηση του ναού και προτίμησε να χρησιμοποιήσει μεγάλες επιφάνειες λαμαρίνας, εκτιμώντας πως θα είχε καλύτερη συμπεριφορά ως προς την υγρασία. Όμως δυστυχώς ο ανοξείδωτος χάλυβας βρήκε την οριστική του σύνθεση μόλις στα 1924 στην Αγγλία και φυσικά άργησε αρκετά να βρει και την πλατιά εφαρμογή του. Έτσι οι λαμαρίνες του Πολυχρόνη έχουν υποστεί μερική απώλεια της επιφάνειάς τους. Καλύτερα σωζόμενες είναι η Αγία Παρασκευή και η Ζωοδόχος Πηγή (;) του βόρειου τοίχου. Οι εικόνες είναι ζωγραφισμένες δυτικότροπα, κατά τα ναζαρηνά πρότυπα, προσαρμοσμένα μερικώς προς τον ελληνικό νεοκλασσικισμό, στυλ κυρίαρχο στα τέλη του 19ου και στις αυγές του 20ου αιώνα στον Ελλαδικό χώρο. Καίτοι ο Πολυχρόνης ξεκίνησε με αγιογραφικές σπουδές στο Άγιον Όρος, στη συνέχεια προσαρμόστηκε στον ακαδημαϊκό ρεαλισμό που διδάχτηκε κατά την φοίτησή του (1875 - 1882) στο Σχολείο των Τεχνών, νυν Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, στην Αθήνα. 

Πότε όμως ο ζωγράφος εργάστηκε στην Αγία Παρασκευή; Καμία εικόνα δεν φέρει χρονολόγηση. Από την εργογραφία που συνέταξε ο Προκόπης Παπάλας προκύπτει πως ο Πολυχρόνης εργάστηκε στην Αγία Παρασκευή στον Ιερό ναό των Παμμεγίστων Ταξιαρχών, όπου από κοινού με τον ζωγράφο Π. Μουφλουζέλη «είχαν αναλάβει την ανακαίνιση του ναού και κυρίως τη συντήρηση των αγιογραφιών» κατά τα έτη 1921 - 1922 (Λ.Η. 2022, σελ.321). Δεν είναι λοιπόν αβάσιμο να θεωρήσουμε ως πιθανότατη τη χρονολόγηση κατά την ίδια εποχή και την αγιογράφηση στο σπήλαιο της Αγίας Παρασκευής. 

Κλείνοντας θα ήθελα να τονίσω το πόσο σοφά ο Πολυχρόνης πάντρεψε τον διπλό χαρακτήρα του σπηλαίου-ναού: Αγία Παρασκευή - (Παρασκευή Διακαινησίμου) - Ζωοδόχος Πηγή, τοποθετώντας τις δύο εικόνες δίπλα-δίπλα και ισόβαθμα κατά θέσην στο αγιογραφικό πρόγραμμα. 

Να σημειώσουμε επίσης πως η κα Ανδρομάχη Βουγιούκα είναι δισέγγονη του ονομαστού λαϊκού ποιητή από την Αγία Παρασκευή Κωστή Βουγιούκα και πλάγια απόγονος των περίφημων φωτογράφων του μεσοπολέμου Γεώργιου και Ευστάθιου Μπούκα, για τους οποίους θα μιλήσουμε σε προσεχή σημειώματά μας.