Charles Baudelaire

Τα Άνθη του Κακού

Μετάφραση: Α. Πρωτοπάτση

Προλογικά κείμενα: Βάσος Βόμβας, Στρατής Μολίνος,

Εκδόσεις Σμίλη, Αθήνα 2019, σελ. 295

Της Ανθούλας Δανιήλ

Δρ Νεοελληνικής φιλολογίας, κριτικός

Μεταφράσεις στα ποιήματα του Καρόλου Μπωντλαίρ έχουν γίνει πολλές, γίνονται συνεχώς νέες και θα γίνονται. Και τούτο γιατί ο Μπωντλαίρ είναι ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές της Ευρώπης, του οποίου η φωνή έχει εμβέλεια σε όλον τον χρόνο και τον χώρο της λογοτεχνικής επικράτειας. Ίσως θα έπρεπε κανείς να μιλάει για ποίηση προ και μετά Μπωντλαίρ, εφόσον εκείνος πρώτος τολμά να φέρει το «Κακό» στην ποίηση και να επισημάνει την παθολογία της modernité, στο δοκίμιό του Salon de 1859. Με «Τα Άνθη του Κακού» η γαλλική ποίηση «όχι μόνο έδωσε τον θεμέλιο φθόγγο στην ευρωπαϊκή, αλλά και την αναγκαία παρώθηση στον ίδιο τον εαυτό της να πειραματιστεί περαιτέρω με άκρατη τόλμη με τις ιδέες, τους ρυθμούς και τα μέτρα», επισημαίνει ο καθηγητής και ποιητής Γιώργος Κεντρωτής που και εκείνος πρόσφατα εκπόνησε τη μετάφραση του μεγάλου έργου (εκδ. Gutenberg, 2019).

Επομένως, είναι φυσικό κάθε ποιητής να μην μπορεί να ησυχάσει σκεπτόμενος το του Μπωντλαίρ τρόπαιο, να μην μπορεί να το παρακάμψει και ευλόγως να θέλει να καταθέσει το δικό του μεταφραστικό δείγμα. Δείγμα ψυχικής συγγένειας κυρίως, άδηλης συνταύτισης με τον μεταφραζόμενο και διακριτικής συνδήλωσης του είμαι κι εγώ εδώ, μπωντλερικός. Et in Arcadia ego.

Ο Μπωντλαίρ με τα Άνθη του κάνει τη γαλλική ποίηση διεθνή, της δίνει τον ρόλο της καθοδηγήτριας του πνεύματος και την καθιστά πρότυπο της νεωτερικής ποίησης.

Η παρούσα μετάφραση, η μετάφραση του Αντώνη Πρωτοπάτση, έχει τα δικά της χαρακτηριστικά αλλά αγγίζει και όλα των άλλων ψυχικά και πνευματικά κίνητρα.

Η περιπέτεια του χειρογράφου

Αλλά, ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά, όπως εκτίθενται στην παρούσα έκδοση.

Ο νομικός και λόγιος Βάσος Βόμβας, του οποίου, όχι μόνο η προσωπική βιβλιοθήκη, η προσωπική πινακοθήκη, αλλά πάνω απ’ όλα η ευαισθησία, διαθέτει έναν πλούτο, που πέρα από την συναισθηματική του αξία έχει και την αντικειμενική, με την καλλιτεχνική έννοια, φιλοξένησε στα συρτάρια του τη μετάφραση των ποιημάτων του Μπωντλαίρ, Των Ανθών του Κακού, του εικαστικού και ποιητή, συμπατριώτη του Αντώνη Πρωτοπάτση. Ο φάκελος που περιείχε τη δακτυλογραφημένη μετάφραση τού παραδόθηκε για να τη φυλάξει από τον Γιώργο, γιο του φίλου του Βάσου Καραμάνου.

Και τη φύλαξε μέχρι που, πρόσφατα, την ανακάλυψε, την ξαναδακτυλογράφησε, για να έχει αντίγραφο, και προχώρησε στην έκδοσή της. Όπως διαβάζουμε στο προλογικό του σημείωμα, με τον τίτλο «Η περιπέτεια μιας μετάφρασης», ο Πρωτοπάτσης γνώρισε τον Μπωντλαίρ όταν ήταν έφηβος και όπως ο ίδιος γράφει, άρχισε τις πρώτες του μεταφραστικές δοκιμές στον Μπωντλαίρ το 1913 και δημοσίευσε το πρώτο του μετάφρασμα το 1915. «Δεν ήμουν ακόμη είκοσι χρονώ».

Ο Πρωτοπάτσης ασχολήθηκε με τον Μπωντλαίρ συστηματικότερα όταν εγκαταστάθηκε στο Παρίσι και μέχρι το 1939, όταν επανήλθε στη Μυτιλήνη είχε ολοκληρώσει τη μετάφραση στο σύνολό της∙ δεν προχώρησε όμως στην έκδοση, παρά το 1944, όταν εξέδωσε από τα τυπογραφεία του Ταχυδρόμου μέρος μόνο των Ανθών του Κακού με τίτλο «ΠΕΝΗΝΤΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΕΡΙΦΗΜΑ ΑΝΘΗ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ του CHARLES BAUDELAIRE μεταφρασμένα από τον Αντώνη Πρωτοπάτση». Την συνολική έκδοση δεν πρόλαβε να την δει γιατί πέθανε το 1947 σε ηλικία πενήντα ετών.

Παράλληλα με τη μετάφραση ο Πρωτοπάτσης είχε ετοιμάσει, από το 1940, ογκώδη εργασία γύρω από τον γάλλο ποιητή, όπως μας παραδίδει ο Φοίβος Ανατολέας στην εφημερίδα των Λεσβίων. Ο σημαντικός Μυτιληνιός λόγιος Βαγγέλης Καραγιάννης, από την αλληλογραφία του με τον Πρωτοπάτση είχε δημοσιεύσει σχετικά με την μεταφραστική του δουλειά στο περιοδικό «Αιολικά Γράμματα» του Γιώργου Βαλέτα. Απόσπασμα του κειμένου του μας καταθέτει ο Βόμβας, στο οποίο σχολιάζεται η ψυχολογία του Πρωτοπάτση, η διαχυτική του απλότητα, η ανεξικακία, η φυσική αβροφροσύνη του «καλοαναθρεμμένου και διακριτικού παιδιού», η μαχητικότητά του να υποστηρίξει τις απόψεις όταν πίστευε πως ήταν σωστές.

Ο Τάκης Σιφναίος μιλάει για το ενδιαφέρον που είχαν τα καλοκαίρια στη Μυτιλήνη εξαιτίας του Πρωτοπάτση, για τον πλούτο των γνώσεών του, τα ποικίλα διαβάσματά του, για τα σχέδιά του να μεταφράσει τη Σαπφώ, τις πρωτότυπες και επαναστατικές θεωρίες του, τα εικονογραφημένα τοπία της Λέσβου. Η κρίση του ’30 όμως τον ανάγκασε να ξαναφύγει στο Παρίσι.

Τα εισαγωγικά κείμενα

Ο Βάσος Βόμβας, στο μεράκι, την φιλοτιμία και την γαλαντομία του οποίου χρωστάμε την παρούσα έκδοση, συνθέτει ένα πλήρες πορτρέτο για τον συμπατριώτη του τον Πρωτοπάτση και ανάμεσα στα πολλά, επί της ουσίας ενδιαφέροντα, μας ενημερώνει και για τα τυπικά∙ ότι τήρησε την ορθογραφία και τους τύπους της γραμματικής του ίδιου του μεταφραστή, «για να μεταφερθεί το ύφος της μετάφρασης στο ακέραιο» και ότι πρόσθεσε από την έκδοση του 1944 το ποίημα «Εκ βαθέων», που έλειπε από το δακτυλόγραφο.

Ακολουθεί εκτεταμένο κείμενο του Μυτιληνιού λόγιου Στρατή Μολίνου, ο οποίος μας παραδίδει βιογραφικά στοιχεία του Αντώνη Πρωτοπάτση (1897-1947), σχέσεις με άλλα πρόσωπα της Λεσβιακής Άνοιξης, σπουδές και ενασχολήσεις στη Γαλλία, συνεργασίες με γαλλικές εφημερίδες και περιοδικά, επιφανείς φιλίες, ταξίδια, γάμο με την Γαλλίδα Marie-Louise, γενικώς πληροφορίες, οι οποίες συνθέτουν/ φιλοτεχνούν το πορτρέτο μιας πολυτάλαντης, αδογμάτιστης, ελεύθερης, αδέσμευτης, προσωπικότητας, που περιφρόνησε τους «συμβατικούς φραγμούς» και τους «τυπικούς κανόνες» για να ολοκληρώσει το όραμά του στην τέχνη της σκιτσογραφίας και να πάρει τον τίτλο του maître.

Ο Μολίνος, συγκρίνοντας τη ζωή του ποιητή και του μεταφραστή βρίσκει δύο αλληλοκαλυπτόμενες προσωπικότητες. Και οι δύο διέκοψαν τις σπουδές τους, έζησαν ανεξάρτητη ζωή, σκανδάλισαν με το έργο τους. Και οι δύο πέθαναν νέοι, ο ένας από εγκεφαλικό και ο άλλος από καρκίνο στον εγκέφαλο. Ο Πρωτοπάτσης θαύμαζε στον Μπωντλαίρ την ειλικρίνειά του, αναγνώριζε την ανάγκη και τη φρίκη της εξομολόγησης, κατανοούσε ότι ήθελε να τον θαυμάζουν και όχι να τον λυπούνται. Αυτά και πολλά άλλα ήταν εκείνα που τον έκαναν να δώσει τον δικό του αγώνα να τον μεταφράσει και τρία χρόνια πριν πεθάνει να εκδώσει τα πενήντα μόνο ποιήματα, ξέροντας ότι «το απόλυτο είνε αζύγωτο» αλλά έρχεται κάποια στιγμή που είναι «παρουσιάσιμο». «Η δύσκολη εποχή μ’ αναγκάζει να μη δώσω τ’ Άνθη του Κακού ολόκληρα», έγραφε. Εξέδωσε λίγα και τα μοίρασε στους φίλους. Τρία χρόνια μετά, το 1947, πέθανε.

Το επόμενο κεφάλαιο είναι ο Πρόλογος του ίδιου του Πρωτοπάτση για την έκδοση των πενήντα ποιημάτων, το 1944, μια μετάφραση που ξεκίνησε ως «εγωιστική άσκηση κ’ ευχαρίστηση» και κατέληξε έργο ζωής χωρίς τέλος που όλο βελτίωνε, άλλαζε, τροποποιούσε. Η επιλογή των ποιημάτων είναι «αναγκαστικά αυθαίρετη», λέει. Ο μεταφραστής προβληματίζεται με το κριτήριο της επιλογής, την αδυναμία κάποιες στιγμές να μεταφράσει. Ωστόσο, η επιλογή έγινε. Προτιμήθηκαν τα πιο «αυτόνομα κομμάτια», εκείνα που δεν χρειάζονταν σχολιασμό και μια σημαντική παρατήρηση: «μόνο με το έντυπο έχει ο συγγραφέας κάποιαν αίσθηση της δουλειάς του που το χειρόγραφο δεν μπορεί να του τη δώσει».

Η μετάφραση των ποιημάτων του Μπωντλαίρ, καλοδουλεμένη, με επιτυχημένη ομοιοκαταληξία, από τον Αντώνη Πρωτοπάτση είναι πλέον γεγονός. Και ενώ έχουν περάσει 75 χρόνια μετά την έκδοση των πενήντα ποιημάτων, είναι νέα, φρέσκια, μερικές λέξεις μόνο σηκώνουν το βάρος της ηλικίας. Ο Πρωτοπάτσης, ο «μερακλής», συνέθεσε τη μετάφρασή του με ευαισθησία, με τρυφερότητα, με αγάπη, νιώθοντας βαθιά ευθύνη για το υλικό που είχε στα χέρια του. Είναι πραγματωμένη σε ωραία επιμελημένη έκδοση με την εικόνα του ποιητή, ξυλογραφία ίσως, στο εξώφυλλο και στο μέσα φύλλο του βιβλίου, ενώνοντας την τέχνη του μεταφραστή με αυτήν του σκιτσογράφου. Εικόνα, που ο ίδιος ο φιλοτέχνησε, βασισμένος στο πορτρέτο του Etienne Carjat (1862) το οποίο σύμφωνα με τον μελετητή Κρεσέντσιο Σαντζίλιο «δείχνει τα ενδότερα της ψυχής του ποιητή στο πρόσωπο και στα μάτια». Θα ήταν ευχαριστημένος αν έβλεπε την θαυμάσια αυτή έκδοση. Θα ένιωθε, ίσως, ότι ζύγωσε το «απόλυτο αζύγωτο» και ο κριτής χρόνος δικαίωσε την ευγενική φιλοδοξία του.