Γιάννης Χρ. Χατζηβασιλείου: Αποκριάτικες σάτιρες. Εθιμικά Δρώμενα της Αγιάσου (Α΄ και Β΄ τόμοι), Έκδοση Φιλοπρόοδος Σύλλογος Αγιασωτών, Αθήνα 2023, σελ. 438 + 379 

«Μέσα από τις σελίδες της δίτομης αυτής φιλολογικής-λαογραφικής και γλωσσικής εργασίας ξετυλίγεται η ζωή μισού αιώνα, γεμάτου με γεγονότα και καταστάσεις, που χαρακτήρισαν τους ανθρώπους, όπως η Μικρασιατική Καταστροφή, η προσφυγιά, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Εμφύλιος, οι δικτατορίες, η κατάκτηση του διαστήματος, η μετανάστευση, η αποκατάσταση της δημοκρατίας. Όλα αυτά ο βασιλιάς καρνάβαλος τα καταγράφει και τα σατιρίζει με τον δικό του ξεχωριστό τρόπο, στο αγιασώτικο γλωσσικό ιδίωμα. 

Οι σατιρογράφοι αυτής της εποχής είναι συνήθως άνθρωποι κατά κανόνα ολιγογράμματοι, του δημοτικού σχολείου, αλλά με ευρύτητα σκέψης και με σπινθηροβόλο πνεύμα. Ό,τι συμβαίνει σχολιάζεται από αυτούς, όπως πρέπει. 

Στις διασωθείσες και αξιοποιούμενες σάτιρες του παρόντος έργου, αναβιώνουν καρναβαλικά δρώμενα της αλλοτινής εποχής, τα οποία φέρνουν στη μνήμη μας εικόνες του παρελθόντος και της νιότης μας, τότε που οι απόκριες κρατούσαν αρκετές μέρες. Περιφέρονταν στις γειτονιές του χωριού, ντυμένοι μασκαράδες, μουντζουρεμένοι με φούμο και έχοντας τενεκεδάκια στα πόδια, για να κάνουν σαματά οι άνδρες, ενώ οι κοπέλες με βράκες και ανδρικά ρούχα. Στους παλαιότερους έρχονται θύμησες από τα ατέλειωτα πολυήμερα γλέντια και από τις κομπανίες στα κουιτούκια, που βρίσκονταν διάσπαρτα σε κάθε γωνιά του χωριού. 

Πρόκειται για ένα έργο-θησαυρό λαογραφίας και διαλεκτολογίας, με τεράστια φιλολογική αξία για κάθε μελετητή και εραστή των νεοελληνικών σπουδών, ένα έργο το οποίο θα αποσταλεί δωρεάν στις μεγαλύτερες και σπουδαιότερες βιβλιοθήκες της χώρας». 

Το παραπάνω απόσπασμα είναι από τον πρόλογο του Προέδρου του Δ.Σ του Συλλόγου Αγιασωτών Αθήνας που εξέδωσε πρόσφατα το έργο του συγγραφέα, ιστορικού, ερευνητή και διευθυντή του διμηνιαίου περιοδικού «Αγιάσος» Γιάννη Χατζηβασιλείου. 

Την Τρίτη, 2 Αυγούστου 2023, στην Αγιάσο έγινε η πρώτη παρουσίαση του βιβλίου από την ομότιμη καθηγήτρια Γλωσσολογίας του Παν/μίου Πατρών Αγγελική Ράλλη, τον ομότιμο καθηγητή Θεατρολογίας στο ΕΚΠΑ Θεόδωρο Γραμματά, τον διδάκτορα Νεοελληνικής Φιλολογίας Παναγιώτη Σκορδά και τον συγγραφέα του βιβλίου, φιλόλογο και ερευνητή Γιάννη Χατζηβασιλείου. 

Την εκδήλωση παρακολούθησε ο Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος, η Αντιπεριφεριάρχης Πολιτισμού Αναστασία Αντωνέλλη, η οποία και χαιρέτησε τονίζοντας την ένταξη του αγιασώτικου Καρναβαλιού στον κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESKO, ο υποδιοικητής της 98 ΑΔΤΕ, ταξίαρχος κ. Μαρινάκης και πολύς κόσμος. 

Το βιβλίο θα παρουσιαστεί και στη Μυτιλήνη, στις 9 Αυγούστου, στις 830, στο πάρκο της Αγίας Ειρήνης (καφέ Σουσαμλή). 

Αγγελική Ράλλη: Το δίτομο έργο του Γιάννη Χατζηβασιλείου με τη ματιά του ερευνητή της γλώσσας 

Μιλώντας για τη γλώσσα του περιεχομένου του δίτομου έργου της αποκριάτικης σάτιρας στέκομαι στα παρακάτω: πρόκειται για έναν πραγματικό θησαυρό για τον κάθε ερευνητή, ο οποίος ευαισθητοποιείται σε θέματα γλώσσας. Για πολλή ώρα θα μπορούσα να απαριθμώ φαινόμενα και λέξεις που εμάς τους γλωσσολόγους μας κάνουν να θέλουμε να ερευνήσουμε σε βάθος τα Αγιασώτικα. φαινόμενα και λέξεις που κάνουν τον ανυποψίαστο ελληνόφωνο ομιλητή να συνειδητοποιήσει πόσο πλούσια είναι η διαλεκτική έκφραση, η ποικιλότητα της οποίας δεν υπάρχει και δεν πρόκειται να υπάρξει στην τυποποιημένη Κοινή Νεοελληνική. Πράγματι, πολλά από αυτά τα φαινόμενα και πολλές από αυτές τις λέξεις αποτελούν κληρονομημένα στοιχεία από προηγούμενες φάσεις της ελληνικής γλώσσας. Είναι στοιχεία τα οποία είτε έχουν εκλείψει, είτε δεν υπήρξαν ποτέ στην Κοινή Νεοελληνική, η οποία είναι κατά κάποιο τρόπο κατασκεύασμα του 19ου αιώνα, προκειμένου να υπάρξει μια κοινή, επίσημη γλώσσα του νεοσύστατου τότε ελληνικού κράτους. 

Τι να πρωτοαναφέρω! Από μόνο του το δίτομο έργο της αγιασώτικης σάτιρας θα μπορούσε να αποτελέσει υλικό για τη συγγραφή λεξικού και γραμματικής. Υπάρχει βέβαια το πολύ καλό λεξικό των συμπατριωτών σας Αγιασωτών Παπάνη και Παπάνη. Δεν υπάρχει όμως γραμματική, κάτι που θεωρώ μεγάλη έλλειψη, και που θεωρώ ότι θα μπορούσε να συνταχθεί από ειδικούς, με βάση το υλικό του έργου που παρουσιάζεται σήμερα. 

Θα αφήσω ασχολίαστα κάποια γλωσσικά φαινόμενα, τα οποία απαντούν συχνά σε πολλά ελληνικά ιδιώματα, όπως είναι η αποβολή των ατόνων ‘ι’ (π.χ. σπίτ αντί για σπίτι) και ‘ου’ (π.χ. δλειά αντί για δουλειά). Θα αναφέρω όμως μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά φαινόμενα, τα οποία είναι σπάνια τόσο σε διάφορες νεοελληνικές ποικιλίες, όσο και σε άλλα ιδιώματα της Λέσβου. Όλες αυτές οι λέξεις, όλα αυτά τα φαινόμενα μπορεί να προκαλούν το γέλιο, έτσι όπως δίνονται μέσα από τη σάτιρα, σας διαβεβαιώνω όμως ότι όλα αυτά που σας ανέφερα, μαζί με εκατοντάδες άλλα που περιέχονται στο έργο, έχουν εξαιρετικό διαλεκτολογικό ενδιαφέρον. Άξιζε να καταγραφούν για να διασωθούν και είμαι ιδιαίτερα ευχαριστημένη γιατί η συλλογή από τις αποκριάτικες σάτιρες, την οποία παρουσιάζουμε σήμερα, μπορεί να θεωρηθεί ως ένα είδος καταγραφής.  

Το γλωσσικό υλικό στο οποίο έχουν συνταχθεί οι σάτιρες αφορά διάφορα επίπεδα διαλεκτικής έρευνας, κυρίως λεξιλογικό, μορφολογικό και μορφοσυντακτικό. Επισημαίνω βέβαια την έλλειψη ενός CD που καλό θα ήταν να συνοδεύει την έκδοση προκειμένου να χρησιμεύσει και για τη φωνολογική καταγραφή, ούτως ώστε να αποτυπώνονται έτσι τα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά της προφοράς. Αξίζει επίσης να σημειώσω ότι πολλά σημεία του έργου προσφέρονται και για κοινωνιογλωσσική μελέτη, αφού η συγκεκριμένη επιλογή των λέξεων και των εκφράσεων που χρησιμοποιούνται δεν είναι τυχαία. Εκφράζουν την ταυτότητα των προσώπων που ομιλούν, δίνουν στοιχεία του κοινωνικού τους περίγυρου, και γενικότερα αποτυπώνουν μια εύρωστη αγιασώτικη κοινωνία που αντιμετωπίζει με χιούμορ τα καλά και τα κακά. Αυτή είναι λοιπόν μια άλλη διάσταση της σημαντικής προσφοράς του έργου που θα έπρεπε να τονιστεί. Όλες οι σάτιρες έχουν κάτι να προσφέρουν γλωσσικά, όλες, παλαιές και νεότερες, και δεν αποτελούν απλώς ένα εύπεπτο χιουμοριστικό υλικό με σκοπό τη διασκέδαση. Όλες περιέχουν υλικό χρησιμότατο για την επιστημονική κοινότητα. Για αυτό θεωρώ την καταγραφή της αγιασώτικης αποκριάτικης σάτιρας από τον Γιάννη Χατζηβασιλείου πολυτιμότατη προσφορά, όχι μόνον στον κόσμο της Αγιάσου, όχι μόνον σ’ εμάς τους γλωσσολόγους, αλλά και στην ελληνική γλώσσα γενικότερα. φανερώνει το πόσο πλούσια είναι η ποικιλία της, και το πόσο εγκληματική μπορεί να είναι η εξαφάνισή της χωρίς να έχει υπάρξει καταγραφή.  

Σημ: Απόσπασμα από την παρουσίαση του βιβλίου που έγινε στις 2 Αυγούστου στην Αγιάσο