Κανείς δεν ξέρει πότε η Κοινότητα των Ρωμιών της Περγάμου (χριστιανών ορθοδόξων που κατά βάση μιλούσαν την ελληνική γλώσσα και είχαν κοινά ήθη και έθιμα) συνεστήθη ξανά και οργανώθηκε μετά την εκμηδένισή της στις αρχές του 15ου αιώνα ως αποτέλεσμα της κατάληψης και της καταστροφής της πόλης από τον Ταμερλάνο. Το γεγονός αυτό ιστορείται αν μη τι άλλο από την καταστροφή του θρησκευτικού κέντρου της Κοινότητας το 14ο αιώνα, που ήταν η βασιλική του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Χώρος στον οποίον είχε μετασκευασθεί ο κυρίως αρχαίος ρωμαϊκής περιόδου ναός του αιγυπτιακού θεού Σεράπιδος. Τόσο αυτός, όσο και οι δυο κυλινδρικοί πύργοι που λειτουργούσαν ο μεν ένας, ναός του Οσίριδος (σημερινό τζαμί Κουρτουλούς), ως ναός του Αγίου Αντύπα πολιούχου αγίου της Περγάμου και ιδρυτή της χριστιανικής εκκλησίας της πόλης, όσο και ο άλλος, ναός της Ίσιδος, που λειτουργούσε ως ναός δυο τοπικών αγίων, των Πρόκλου και Παπύλου, καταστράφηκαν από τις ορδές του Ταμερλάνου. Ο οποίος κατέλαβε την Πέργαμο το 1403 όταν με τους Μογγόλους του επιτέθηκε κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, συλλαμβάνοντας μάλιστα και το σουλτάνο Βαγιαζήτ.

Ένα πρώτο δείγμα κοινωνικής οργάνωσης των ορθόδοξων Ρωμιών της πόλης εμφανίζεται το 1545 με την ίδρυση της μικρής εκκλησίας των Αγίων Θεοδώρων. O ναός των Αγίων Θεοδώρων στο βορεινό τμήμα της πόλης, που ήταν εξ ολοκλήρου κατοικημένο από χριστιανούς, αποτέλεσε τον πρώτο χριστιανικό ναό της νεώτερης Περγάμου. Ως πρώτος ιερέας του ναού των Αγίων Θεοδώρων μνημονεύεται ο ιερομόναχος Αργυρός.

Μια ακόμα πληροφορία περί της Ρωμαίικής Κοινότητας της Περγάμου υπάρχει από τον περιηγητή Spon, ο οποίος επισκέφθηκε την Πέργαμο το 1675 και αναφέρει ότι το βρήκε δυο με τρεις χιλιάδες Τούρκους κατοίκους και 12 με 15 οικογένειες Χριστιανών γεωργών.

Οργανωμένη κοινότητα εμφανίζεται για πρώτη φορά στις αρχές του 18ου αιώνα και μάλιστα με αφορμή την καταγραφόμενη στους Κώδικες της Ιεράς Μονής Λειμώνος, στην Καλλονή της Λέσβου, σύγκρουση της Μονής με τους χριστιανούς κατοίκους της Περγάμου.

Στο ναό λοιπόν της Περγάμου (προφανώς στον προαναφερθέντα ναό των Αγίων Θεοδώρων), αναφέρεται ως εφημέριος της Κοινότητας ο ιερομόναχος Κοσμάς, ο οποίος προερχόταν από τη μοναχική κοινότητα της Μονής Λειμώνος της Λέσβου. Αυτός πέθανε το 1740, περιουσιακά του δε στοιχεία, χρήματα και άμφια καταγγέλθηκε πως ιδιοποιήθηκαν πολίτες της Περγάμου. Αυτό το πληροφορήθηκε η Μοναχική Κοινότητα του Λεσβιακού Λειμώνα, η οποία και ζήτησε από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, πράγμα το οποίο και πέτυχε, την έκδοση εκκλησιαστικού επιτιμίου σε βάρος των Ρωμιών. Το φυλασσόμενο στη Μονή Λειμώνος επιτίμιο υπογράφεται από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Νεόφυτο, εκδόθηκε το 1740 και σε αυτό γίνεται η πρώτη αναφορά σε οργανωμένη κοινότητα χριστιανών στην πόλη, η οποία μάλιστα τιμωρείται και από το Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Η σύγχρονη οργάνωση της Κοινότητας των Ρωμιών της Περγάμου εμφανίζεται ταυτόχρονα με την οικονομική άνθηση της Κοινότητας, μετά το 1820 και την επιδημία της πανούκλας που έβγαλε τον πληθυσμό στην ύπαιθρο. Από τότε λοιπόν, στη διάρκεια και μετά την περίοδο της διοίκησης του κάμπου της Περγάμου από τους μπέηδες της οικογένειας των Καραοσμάνογλου, υπάρχει κώδικας των αποφάσεων της Δημογεροντίας, της ανώτατης δηλαδή αυτής κοινοτικής αρχής, η οποία μαζί με τους μουχτάρηδες των χριστιανικών συνοικιών, διηύθυνε στην κοινότητα. Η δημογεροντία εκλεγόταν από ολιγάριθμη ομάδα πλουσίων Ρωμιών. Στην ουσία, με αυταρχικό τρόπο αυτή διόριζε τις κοινοτικές επιτροπείες κυρίως των εκκλησιών.

Εκείνη την περίοδο αρχίζει να πραγματοποιείται ένα κεντρικό μεγάλο πανηγύρι, το οποίο όμως εκφράζει τη νέα περίοδο που ανατέλλει σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία και οδηγεί στα μεταρρυθμιστικά διατάγματα, το Χάτι Σερίφ και αργότερα το Χάτι Χουμαγιούν. Το πανηγύρι αυτό τελούνταν σε ετήσια βάση την παραμονή και ανήμερα της γιορτής του Αγίου Γεωργίου, στις 22 και 23 Απριλίου. Αποτελούσε δε αφορμή για συλλογική δράση ολόκληρης της ορθόδοξης κοινότητας, αλλά και πεδίο έκφρασης των διαφορετικών κοινωνικών τάσεων που υπήρχαν στο εσωτερικό της. Οι πληροφορίες που διασώζονται, αφορούν την τέλεση του πανηγυριού στις αρχές του 20ού αιώνα, θεωρείται όμως πως δεν πρέπει να υπήρξαν από τη γένεσή του σημαντικές ανακατατάξεις. Επρόκειτο για ένα πανηγύρι στο οποίο οι συμμετέχοντες ήταν κυρίως νέοι άντρες, οι οποίοι χωρίζονταν σε ομάδες με εκλεγμένο αρχηγό και υπαρχηγό. Κάθε μέλος της ομάδας ήταν υπεύθυνο για την εξασφάλιση αλόγου και το στολισμό του, ενώ ο αρχηγός και ο υπαρχηγός ήταν υπεύθυνοι για την τήρηση της τάξης σε όλη τη διάρκεια του πανηγυριού. Οι ενδυμασίες που χρησιμοποιούνταν στις μέρες του πανηγυριού, διέφεραν, γεγονός που επιτρέπει, ακόμα και αν αυτό δε φαίνεται καθαρά από τις πηγές, την υπόθεση ότι το κριτήριο αυτό αποτελούσε βασικό κριτήριο για τη συγκρότηση της ομάδας. Οι συμμετέχοντες διακρίνονταν, έτσι, ανάλογα με την ενδυμασία τους, στους «βρακοφόρους» και τους «φραγκοφορεμένους». Για καθεμιά από τις ομάδες αυτές υπήρχε καθιερωμένος τρόπος ενδυμασίας, που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά για τις ανάγκες του πανηγυριού.

Ο εορτασμός ξεκινούσε την παραμονή της γιορτής του Αγίου Γεωργίου, όταν τα μέλη κάθε ομάδας συγκεντρώνονταν στο σπίτι του αρχηγού τους, όπου με τη συνοδεία μουσικών - και κυρίως του «νταβουλτζή» και του «ζουρνατζή» - που έπαιζαν τον ειδικό σκοπό του Αγίου Γεωργίου, ο αρχηγός ντυνόταν με την πανηγυριώτικη ενδυμασία. Στη συνέχεια, όλη η ομάδα έκανε παρέλαση με τα άλογα στους ρωμαίικους μαχαλάδες, παραταγμένη κατά συγκεκριμένο τρόπο με τον αρχηγό στην κεφαλή και τον υπαρχηγό να κλείνει την παράταξη, ενώ παράλληλα πυροβολισμοί ρίχνονταν στον αέρα και στο έδαφος. Κατά το πέρασμά τους από τη συνοικία στα φιλικά και συγγενικά σπίτια, τους προσέφεραν γλυκά και ρακί ή κρασί. Στο τέλος της παρέλασης κατέληγαν στην πλατεία μπροστά στο παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου έξω από το χωριό, έστηναν μια κατασκήνωση κατά ομάδες και συνέχιζαν το γλέντι χορεύοντας όλη νύχτα περγαμηνό, ζεϊμπέκικο, καρσιλαμά και μπινκί. Την επόμενη μέρα μετά τον εκκλησιασμό, ακολουθούσε κοινό γεύμα έξω από την εκκλησία, στο οποίο προσφέρονταν συνήθως αρνί και σαρμάδες. Στη συνέχεια, πάλι παραταγμένοι κατά ομάδες, αναχωρούσαν από την εκκλησία και παρελαύνοντας από Ρωμαίικη Συνοικία, ο κάθε πανηγυριστής κατέληγε στο σπίτι του. Αφού διαλύονταν οι ομάδες, ο αρχηγός και υπαρχηγός περνούσαν από τα σπίτια των συντρόφων τους, χωρίς όπλα τώρα, και τους έπαιρναν για διασκέδαση στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου που βρισκόταν μέσα στο χωριό αυτήν τη φορά. Το γνωστό «ντομούζ αλάνι». Το πανηγύρι συνεχιζόταν και για τα δύο επόμενα Σαββατοκύριακα, κατά τα οποία συμμετείχαν και οι οικογένειες των πανηγυριστών.

Εκείνη την εποχή, η διαπίστωση της ανάπτυξης της Ρωμαίικης Συνοικίας γεννά την ιδέα της ανάπτυξης ενός σύγχρονου μεγάλου Μητροπολιτικού Ναού. Της Ζωοδόχου Πηγής, που βρισκόταν στο μέσο της χριστιανικής περιοχής της Περγάμου. Από μικρή εκκλησία μετατρέπεται το 1836 σε μεγαλοπρεπή τρίκλιτη βασιλική, για να αποτελέσει το μητροπολιτικό ναό του οικισμού. Σήμερα ο ναός δεν υπάρχει πια, σώζεται μόνο μια αναπαράστασή του σε μακέτα στην Εστία Νέας Σμύρνης Αθηνών. Αλλά και ο άλλος παλιός ναός των Αγίων Θεοδώρων ανοικοδομήθηκε και επεκτάθηκε το 1870, ενώ σε λιθογραφία σώζεται το αξιόλογο ξυλόγλυπτο τέμπλο το οποίο διέθετε. Ο ναός αυτός βρισκόταν σε ένα χώρο πέντε περίπου στρεμμάτων, από τα οποία τα τέσσερα κάλυπτε το ορθόδοξο χριστιανικό νεκροταφείο. Σήμερα δε σώζεται τίποτα από όλα αυτά, ο χώρος δε, έχει οικοδομηθεί και κατοικηθεί.

Στα μέσα του 19ου αιώνα εμφανίζονται στην πόλη της Περγάμου για πρώτη φορά «κόμματα».
Δυο σημαντικοί παράγοντες της κοινότητας, ο δικηγόρος Χρηστάκης Βακιρτζής και ο γιατρός Νικόλαος Ράλλης, βρίσκονται επικεφαλής των δυο δημιουργηθέντων κομμάτων. Ο μεν Χρηστάκης Βακιρτζής με τους αδελφούς Καραμήτρου μπαίνουν επικεφαλής του «κόμματος των πλουσίων» ή «των τσορμπατζήδων», ο δε Νικόλαος Ράλλης, του «κόμματος του πτωχού» ή «λαϊκού κόμματος». Η σύγκρουση ανάμεσα στα δυο «κόμματα» είναι οξύτατη, αποτελεί όμως αφορμή για κοινοτική πρόοδο και φυσικά για την αφύπνιση των χριστιανών Περγαμηνών για τα κοινοτικά τους πράγματα.
Το 1859 ιδρύεται το νοσοκομείο, το οποίο διευθύνεται από την «Εφορία του ιερού νοσοκομείου των αδελφών της Περγάμου», και ακολουθεί η ίδρυση του Παρθεναγωγείου.

Το 1881 οι εκκλησίες της πόλης υπάγονται σε μια διεύθυνση και ένα ταμείο, την «Επιτροπή των ιερών εκκλησιών της πόλεως της Περγάμου», το δε ταμείο συντηρεί πυροσβεστικό σώμα και «ταμείο ορφανικών περιουσιών», που δέχεται προς φύλαξη περιουσίες ορφανών παιδιών της κοινότητας άτοκα ή έντοκα μέχρι και 6%. Το 1889 διορίζεται αρχιερατικός επίτροπος ο Οικονόμος Λεόντιος, ο οποίος συστήνει το «Γραφείο της Ορθοδόξου Κοινότητος Περγάμου», ενώ πέντε χρόνια μετά την περίοδο από το 1894 αρχιερατικός επίτροπος αναλαμβάνει ο Οικονόμος Ευάγγελος Κολυβάς, που συμβάλλει σημαντικά στην ανάπτυξη της κοινότητας.
Το 1907 στην Πέργαμο συντάσσεται ένα ιδιότυπο «σύνταγμα» της ρωμιάς κοινότητας. Ο νέος αρχιερατικός επίτροπος αρχιμανδρίτης Ιωάννης Αυγερινός μαζί με νέους της κοινότητας και συγκεκριμένα τους Εμμανουήλ Χατζηγεωργίου, Γεώργιο Κανέλλη, Ιορδάνη Κουζουτζόγλου, Θεμιστοκλή Αγγελόπουλο, Ιγνάτιο Λαφτσή, Θόδωρο Τσιμπόπουλο, Αχιλλέα Καραμήτρο, Ιγνάτιο Δρακούλη και άλλους που δεν έγινε κατορθωτό να εντοπιστούν, συγκάλεσαν γενική κοινοτική συνέλευση. Η οποία και αποφάσισε ότι πλέον οι κοινοτικές επιτροπές των σχολών, των εκκλησιών και των νοσοκομείων δε θα εκλέγονται από τη δημογεροντία, αλλά απευθείας από το λαό. Η δε λειτουργία της κοινότητας θα διέπεται από ένα οργανικό καταστατικό, τον «Οργανικό Κανονισμό της ορθοδόξου κοινότητος της Περγάμου».

Αυτός εγκρίθηκε και ψηφίστηκε σε γενική συνέλευση του λαού της Περγάμου στις 7 Οκτωβρίου τού 1907 και επικυρώθηκε από το Μητροπολίτη Εφέσου Ιωακείμ. Σύμφωνα με αυτόν τον κανονισμό ο οποίος αποτελείτο από 84 άρθρα και σώζεται στη βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, την κοινότητα διηύθυνε το «μητροπολιτικό συμβούλιο», το οποίο εκλεγόταν απ’ ευθείας από το σύνολο των ανδρών της κοινότητας των Ρωμιών χριστιανών. Το Μητροπολιτικό Συμβούλιο είχε σφραγίδα «φέρουσα πέριξ μεν τας λέξεις “σφραγίς των Ρωμαίων κατοίκων της πόλεως της Περγάμου” ελληνιστί, εν τω μέσω δε “καζάι Πέργαμα ρουμ μιλετί βεκιλερί” τουρκιστί». Η σφραγίδα διαιρείτο σε πέντε κομμάτια με τη λαβίδα της. Τα κομμάτια αυτά φυλάγονταν σε κουτί σφραγισμένο με τη σφραγίδα του προέδρου και τριών μελών του συμβουλίου. Σύμφωνα δε με το άρθρο 8 του κανονισμού, αποσφραγιζόταν και χρησιμοποιείτο μόνο όταν υπήρχε απαρτία των μελών του Μητροπολιτικού Συμβουλίου. Το Μητροπολιτικό Συμβούλιο έπαψε να λειτουργεί το Μάιο του 1914 με την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.

Αξιοσημείωτη είναι η κοινωνική οργάνωση των Περγαμηνών πέραν της κεντρικής διοίκησης. Στην Πέργαμο λειτουργούν πολλοί σύλλογοι πολιτών, ενώ από ένας λειτουργεί στο Κινίκ και στο Τσανταρλί και δυο στο Δικελί. Από τα παλιότερα σωματεία της Περγάμου είναι το Σωματείο των Παντοπωλών, το οποίο και ήταν ο κύριος ιδρυτής του Αρρεναγωγείου της πόλης. Μετά την ολοκλήρωση του σχολικού κτηρίου, αποφάσισε να αναγείρει κωδωνοστάσιο στο ναό της Ζωοδόχου Πηγής, οι προσπάθειες όμως σταμάτησαν το 1914. Το Σωματείο των Παντοπωλών γιόρταζε κάθε χρόνο στις 12 Δεκεμβρίου, γιορτή του Αγίου Σπυρίδωνος.

Το Σωματείο των Υφασματοπωλών και των Ραπτών με κοινωφελείς επίσης σκοπούς, αλλά περιορισμένη δραστηριότητα, γιόρταζε κάθε χρόνο την ημέρα της γιορτής του Αγίου Αντύπα.

Το 1862 ιδρύεται η «Φιλανθρωπική Αδελφότητα», με σκοπό τη συντήρηση του νοσοκομείου και του παρθεναγωγείου. Το 1885 το σωματείο αυτό διαλύεται.

Το 1863 ιδρύθηκε η «Εκπαιδευτική Αδελφότης», με σκοπό τη συντήρηση «ελληνικού σχολείου» και πληρέστερου τύπου δημοτικού σχολείου, ενώ ο κανονισμός λειτουργίας της Εκπαιδευτικής Αδελφότητας προέβλεπε και την επίβλεψη των υδραγωγείων της κοινότητας.
Πέμπτο σωματείο έρχεται ο «Άτταλος». Ιδρύθηκε το 1898 και σκοπό είχε τη χρηματοδότηση της λειτουργίας των σχολείων. Ο «Άτταλος» μάλιστα αγόρασε το καφενείο της πλατείας Αγίου Γεωργίου (Ντομούζ Αλάνι) «Άτταλος», και το δώρισε στα σχολεία.

Το 1899 ιδρύθηκε η «Αδελφότητα Κυριών Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος», με σκοπό την επισκευή και τη διακόσμηση του παρεκκλησίου του Αγίου Αντύπα.
Το 1900 δημιουργείται η «Ομόνοια». Σκοπός, η υποστήριξη άπορων μαθητών και η ίδρυση βιβλιοθήκης. Παρά όμως το σκοπό αυτό, όταν παρουσιάστηκε ανάγκη να κτιστεί κοινοτικός λουτρός, η «Ομόνοια» διέθεσε 1.500 χρυσές οθωμανικές λίρες για την ανέγερσή του.

Τα σωματεία «Άτταλος» και «Ομόνοια» μετά το 1914 συνέχισαν να λειτουργούν από Περγαμηνούς Ρωμιούς μετανάστες στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Η «Ομόνοια», μάλιστα, το 1914 σε Ρωμιούς Περγαμηνούς πρόσφυγες στη Μυτιλήνη καταγράφεται πως μοίρασε 300 παπλώματα, ενώ το 1922, πάλι σε Ρωμιούς Περγαμηνούς πρόσφυγες, μοίρασε περί τις 200.000 δραχμές.

Το 1902 ιδρύθηκε το σωματείο «Η Αγία Καστριανή», με στόχο τη δενδροφύτευση και τον καλλωπισμό του χώρου γύρω από το παρεκκλήσι της Αγίας Καστριανής.

Το 1902 ιδρύεται ένα ακόμη σωματείο, ο «Ιερός Ζήλος». Κυρίως θρησκευτικού περιεχομένου, εξέδωσε και θρησκευτικά βιβλία.

Το 1908 ιδρύθηκε η αδελφότης «Ο Ευαγγελισμός», με σκοπό την κάλυψη των ελλείψεων του νοσοκομείου της Περγάμου. Τέλος, το 1910 ιδρύθηκε και για μια μικρή περίοδο λειτούργησε η Φιλόπτωχος Αδελφότητα Κυριών και Δεσποινίδων «Παλλάς Αθηνά».

Μια ιδιαίτερη αναφορά ας μου επιτραπεί για το σύλλογο «Θρησκευτική Αδελφότης ο Άγιος Αντύπας», ο οποίος συστάθηκε στην Πέργαμο το 1908 και αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους της περιοχής, το καταστατικό δε του οποίου έχω την τύχη να έχω στα χέρια μου. Στους στόχους του περιλαμβάνονταν η προβολή της σημασίας του ομώνυμου ναού, η σύσταση βιβλιοθήκης και η χρηματοδότηση εκδόσεων. Το πλαίσιο της ίδρυσης του συλλόγου εντάσσεται στο κλίμα ευφορίας και προσδοκιών που συνόδεψε την επανάσταση των Νεοτούρκων.

Αρχικό στόχο του συλλόγου αποτέλεσε ο εξωραϊσμός των ναών της κοινότητας Περγάμου, σύντομα όμως περιέλαβε στα σχέδιά του την προβολή της ιστορικής και θρησκευτικής σπουδαιότητας του ναού του Αγίου Αντύπα (πύργος μέσα στο Κιζίλ Αυλί, όπου όπως προείπαμε σήμερα λειτουργεί ως Κουρτουλούς τζαμί), την οργάνωση κατηχήσεων και την υποστήριξη του κηρύγματος της Κυριακής. Ο σύλλογος επεξέτεινε τη δραστηριότητά του και αναδείχθηκε σε έναν από τους μεγαλύτερους και σημαντικότερους της περιοχής. Επιδίωξε τη συνεργασία με άλλους τοπικούς συλλόγους, καθώς και με το Σύλλογο Μικρασιατών «Ανατολή» της Αθήνας, με τη βοήθεια του οποίου και συστάθηκε κοινοτική βιβλιοθήκη και χρηματοδοτήθηκαν δύο εκδόσεις, οι «Περγαμηνές Ιστορίες» του Γεωργίου Χονδρονίκη (1910) και το σύγγραμμα του Αλέξανδρου Κολυφέτη «Περί ηθικής και θρησκευτικής μορφώσεως» (1911). Από τα ιδρυτικά μέλη του αναφέρονται οι Γεώργιος Κ. Χονδρονίκης, Γαληνός Χ. Βακιρτζής και Δημήτρης Χατζή-Μικές, ενώ επίτιμοι πρόεδροι είχαν ανακηρυχθεί ο αρχιδιάκονος της Μητρόπολης Εφέσου, Ιωακείμ Γούναρης, και ο αρχαιολόγος και ιστοριοδίφης Γεώργιος Λαμπάκης. Η χρονολογία διάλυσης του συλλόγου είναι άγνωστη.

Ας σημειωθεί τέλος ότι η κοινότητα των Ρωμιών φορολογείτο ανά σπίτι για τη συντήρηση συστήματος ύδρευσης και άλλα έξοδα της κοινότητας.