«ΕΝ ΑΡΧΗ ΗΝ Ο ΛΟΓΟC ΚΑΙ Ο ΛΟΓΟC ΗΝ ΠΡΟC ΤΟΝ ΘΕΟΝ...» Αντί για επιγραφή, στη θαυμάσια μεταβυζαντινή εικόνα, διαβάζουμε τις πρώτες λέξεις από το ευαγγέλιο του Ιωάννη Ευαγγελιστή ή Θεολόγου, που τιμάμε και γιορτάζουμε στις οχτώ Μάη. Ο μαθητής της αγάπης και ο πρώτος που η Ορθόδοξη Εκκλησία πλουσιοπάροχα, γενναιόδωρα κι αρχαγγελικά ονόμασε «Θεολόγο». Με κόκκινα βυζαντινά μεγαλογράμματα, το κομμάτι αυτό από το ευαγγέλιο, η γραφή του πάνω στην εικόνα, ξεκινά από την αριστερή γωνία και λοξά κατεβαίνει ως το φωτοστέφανο του άγιου. Ιστορημένη από άγνωστο ζωγράφο στο 18ο αιώνα, πάνω σε ξύλο, με ύψος 38, πλάτος 28,5 και πάχος 2 εκατοστά, με κόκκινο πλατύ περίγραμμα, βρίσκεται στο Εκκλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο Μυτιλήνης, στον αυλόγυρο, στον ιερό ναό Αγίου Θεράποντα και προέρχεται από τον ιερό ναό Μεταμόρφωση Σωτήρα, στο Μεγαλοχώρι.

Η εικόνα ανήκει στη Σχολή που δημιουργήθηκε και καλλιεργήθηκε στα νησιά στο 17ο και 18ο αιώνα. Στο σπήλαιο, στην Πάτμο, ο άγιος «επέστρεψε ιδείν την φωνήν ήτις ελάλη» και υπαγορεύει με τη σειρά του την «Αποκάλυψη» στο μαθητή του Πρόχορο. Ο αετός, σύμβολο στον Ευαγγελιστή Ιωάννη, βεβαιώνει την ταυτότητα για τα δυο ιερά πρόσωπα (Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών, Εικόνες, παρουσίαση Μανώλη Χατζηδάκη).

Πνευματική μορφή
Με φόντο το μαύρο σκοτεινό τριγωνικό σπήλαιο (κάτω από σκληρό κι άγριο βραχώδες καφετί βυζαντινό τοπίο), ο Ευαγγελιστής Ιωάννης κάθεται σε γκρίζα κασέλα, με χρυσές ακαθόριστες διακοσμήσεις. Γυμνοπόδαρος, ακουμπά τις πατημασιές του σε γκρίζο υποπόδι. Φορά βαθυπράσινο ποδήρη χιτώνα, που φτάνει ως τις άκρες στα πόδια του, στους αστραγάλους, και ροδόχρωμο φαρδύ φόρεμα. Ντύνει, με βαθιές μαλακές και πλούσιες πτυχώσεις, με άσπρες πινελιές, που ακολουθούνε την κίνηση στο ογκώδες σώμα. Είναι γυρισμένος προς το νεαρό μαθητή του Πρόχορο, έναν από τους εφτά διακόνους στην πρώτη Ορθόδοξη Εκκλησία. Ο άγιος είναι ζωγραφισμένος με μεγάλο στρογγυλό κεφάλι, με γεροντικά χαρακτηριστικά. Έχει ξεχωριστό ψηλό και πλατύ μέτωπο-κούτελο, στηριγμένο σε κοντό λαιμό «φαρακλός, μακρυγένης», με χρυσό φωτοστέφανο γύρω από το κεφάλι. Η πλούσια γκριζόλευκη γενειάδα δίνεται με φυσικά γραψίματα και φωτεινές άσπρες γραμμές, με λεπτά γραμμικά φώτα, όπως και τα λιγοστά μαλλιά του. Το αριστερό, γυμνό ως τη μέση, χέρι του, ακουμπά με τον αγκώνα σε ξύλινο τραπεζάκι και με τα δάχτυλα πάνω στη γενειάδα και στο μουστάκι. Με το δεξί χέρι του ευλογεί τον μαθητή του Πρόχορο, ενώ γράφει το ευαγγέλιο σε ανοιχτό άσπρο τεφτέρι-κώδικα με γραφίδα και με μαύρα βυζαντινά μεγαλογράμματα: «ΕΝ ΑΡΧΗ ΗΝ Ο ΛΟΓΟC ΚΑΙ Ο ΛΟΓΟC ΗΝ ΠΡΟC...». Μύτη λεπτή, μάτια μικρά, η μορφή του εκφράζει πνευματικότητα κι αυτοσυγκέντρωση στοχαστική, ένταση στις διανοητικές και ψυχικές λειτουργίες για αποκλειστική αφοσίωση στο θείο ευαγγέλιο. Προπλασμός ανοιχτόχρωμος, σάρκωμα σταρένιο, με φωτεινά γραψίματα που φωτίζουνε το πρόσωπο και το πλατύ μέτωπο. Εκφραστικά τα λεπτά δάχτυλα στα χέρια του, που αποδίδονται με φυσικό ζωγραφικό τρόπο. Εντυπωσιάζει το έντονο περίγραμμα στο δεξί αυτί, όπως και στο αριστερό στον Πρόχορο, για ν’ ακούνε τη θεϊκή φωνή από τον ουρανό, που ηχούσε δυνατή και μεγάλη σάλπιγγα, και να γράφουνε τ’ ακούσματα.

Πρόχορος ο διάκονος
Απέναντι στο Θεολόγο, καθισμένος σε χαμηλό λεπτοπλουμισμένο κασελάκι, ο μαθητής του Πρόχορος, ζωγραφισμένος σε πλάγια στάση. Πολύ νέος, αγένειος, με κοντά καστανά μαλλιά. Το μικρό κεφάλι του στηρίζεται σε λεπτό λαιμό, το νεανικό πρόσωπο φωτεινό, με ανοιχτόχρωμο προπλασμό. Στο αριστερό αυτί του τονίζεται το περίγραμμα, για ν’ ακούσει τα λεγάμενα από τον Ευαγγελιστή Ιωάννη. Φορά βαθυπράσινο ποδήρη χιτώνα, ως τους αστραγάλους, και κόκκινο φόρεμα με λίγες πτυχώσεις. Χρυσό φωτοστέφανο γύρο στο κεφάλι. Το αριστερό μάτι του βλέπει τον κώδικα, όπου στην αριστερή άσπρη σελίδα γράφει αυτά που του λέγει ο Ιωάννης ενώ η δεξιά είναι άγραφη. Γυμνοπόδαρος, πατά κι αυτός σε γκρίζο υποπόδι.
Ανάμεσα στον Ιωάννη και στον Πρόχορο, σε μικρό και στενό χώρο, ο αϊτός, το σύμβολο στον άγιο μ’ ανοιχτό το φτερό και φωτοστέφανο. Το μάτι, το βλέμμα του «αετίσιο», που λέει και το δημοτικό τραγούδι «Κατέβει αϊτός να πιει νερό κι έβαψαν τα φτερά του». Πάνω από το σπήλαιο ένα κομμάτι από τον ουρανό, ανοιχτό γαλάζιο.
Ο Πρόχορος ήταν ένας από τους εβδομήντα αποστόλους και τους εφτά διακόνους στην πρώτη Ορθόδοξη Εκκλησία. Οι πρώτοι χριστιανοί πλήθαιναν συνέχεια. Κι οι Απόστολοι είπανε στους πιστούς να διαλέξουν εφτά ενάρετους, που θ’ αναλαμβάνανε το μεγάλο έργο της Εκκλησίας. Αυτοί ονομαστήκανε «Διάκονοι», κι ανάμεσά τους ήτανε κι ο Πρόχορος, που έγινε επίσκοπος στη Νικομήδεια, στη Βιθυνία. Ήτανε «μιξοπόλιος-μισοπόλιος (ψαρής) και διχαλοκοντογένης». Οι άλλοι διάκονοι: Στέφανος, Φίλιππος, Νικάνορας, Τίμωνας, Παρμενάς και Νικόλαος.

Η «Αποκάλυψη»
Ο Ιωάννης κήρυξε στη Μικρασία με κέντρο την Έφεσο. Διώχτηκε από τον αυτοκράτορα στη Ρώμη Δομιτιανό και εξορίστηκε στην Πάτμο, όπου δέχτηκε από το Θεό αποκαλύψεις. Αυτές έγραψε στο προφητικό βιβλίο του, την «Αποκάλυψη», που είναι το  τελευταίο στην Καινή Διαθήκη. Η ονομασία του προέρχεται από την εσωτερική επιγραφή του (Ι.Ι., σε μετάφρασή μου): «Αποκάλυψη Ιησού Χριστού, που έδωσε σ’ αυτόν ο Θεός, για να δείξει στους δούλους του όσα πρέπει να γίνουν γρήγορα, και τα φανέρωσε στέλνοντάς τα, με τον άγγελό του, στο δούλο του Ιωάννη.»
Το μοναδικό αποκαλυπτικό βιβλίο, που η Εκκλησία πέρασε στον κανόνα, για την Αγία Γραφή. Γράφτηκε το 95 μ.Χ. κι αποσκοπούσε στην αναζωογόνηση της ελπίδας στους χριστιανούς, που είχανε ταραχτεί από τις θλιβερές συνέπειες του διωγμού με προβολή τη Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου και την τελική επικράτηση της βασιλείας του Θεού, ενάντια στις αντίθεες δυνάμεις. Παράλληλα, αναπτύσσει τη χριστιανική διδασκαλιά για τα τελευταία και παρακινεί τους πιστούς σε μετάνοια και πνευματική αγρύπνια. Το βιβλίο χωρίζεται σε σύντομη εισαγωγή και σε τρία κύρια μέρη. Το πρώτο μέρος αναφέρεται με αποκαλυπτική προοπτική στην τότε κατάσταση της Εκκλησίας με τις επτά επιστολές που απευθύνονται στους αγγέλους (επισκόπους) στις επτά Εκκλησιές της Ασίας. Το δεύτερο μέρος προαναγγέλλει το μέλλον της Εκκλησίας, που ως βασιλεία του Θεού αγωνίζεται ενάντια στις αντίθεες δυνάμεις. Το τρίτο μέρος περιγράφει την παρουσία του Χριστού και στον επίλογο προβάλλεται το πλησίασμα της παρουσίας του Κυρίου.
Σε όλα τα μέρη του βιβλίου κυριαρχεί ο έντονος συμβολικός χαρακτήρας (το αρνί, η γυναίκα, το θηρίο, οι πρεσβύτεροι, οι αριθμοί 7 και 666 και πολλές άλλες εικόνες από την Παλαιά Διαθήκη). Η ύλη κινείται στον άξονα ότι οι χριστιανοί, που δοκιμάζονται από διωγμούς και θλίψεις δεν πρέπει να απελπίζονται γιατί είναι βέβαιη η τελική νίκη του Κυρίου και η εγκατάσταση της βασιλείας του Θεού, με τη Νέα Ιερουσαλήμ, όπου οι πιστοί θ’ απολαύσουν την ουράνια μακαριότητα, ευδαιμονία, ευτυχία. Το βιβλίο γράφτηκε κάτω από δύσκολες συνθήκες στην εξορία στην Πάτμο, αλλά και από τον ξεχωριστό χαρακτήρα και σκοπό του συγγραφέα. Η «Αποκάλυψη» επηρέασε πολύ βαθιά τη θεολογία και τη ζωή στην Εκκλησία κι άφησε έντονα ίχνη στην πνευματική βίωση στο χριστιανικό κόσμο.

Μόνο στην Ανεμότια
Η «Αποκάλυψη» υπήρξε πλούσια πηγή έμπνευσης στη χριστιανική τέχνη και σε ξεχωριστά θέματα (Χριστός σε δόξα, Καλός ποιμήν, Δεύτερη Παρουσία). Η παράσταση με τη Δεύτερη παρουσία (Καστοριά, Σινά, Τραπεζούντα, Μυστρά, Μετέωρα, Αγιονόρος, Κρήτη, Κύπρο κ.α.) τροφοδοτήθηκε έντονα από τα κείμενα στην Αποκάλυψη. Με την εξέλιξη στο καλύτερο διαμορφώθηκε ξεχωριστός αποκαλυπτικός εικονογραφικός κύκλος που αξιοποιεί διάφορες σκηνές από την Αποκάλυψη και εικονογραφείται στη μοναστηριώτικη Τράπεζα (Ο θρόνος του Κυρίου και το αρνί, Τα τέσσερα άλογα στην Αποκάλυψη, οι ψυχές των μαρτύρων, Ο σεισμός στην Οικουμένη, Οι τέσσερις άγγελοι και οι τέσσερις αγέρηδες, Τα φρέατα της αβύσσου, Οι σάλπιγγες και οι τέσσερις θεομηνίες, Οι άγγελοι του Ευφράτη και άλογα, Ο άγγελος πάνω σε σιδερένιους στύλους, Η γυναίκα και ο δράκοντας, Ο αγώνας του αρχάγγελου Μιχαήλ και του δράκοντα, Το θηρίο στη θάλασσα και το θηρίο στη στεριά, Το αρνί πάνω στο βουνό Σιών, Η πτώση της Βαβυλώνας, Ο θείος θερισμός και τρυγητός, Νίκη του Λόγου του Θεού και πρώτη του δράκοντα, Η αγία Ιερουσαλήμ). Ξεχωριστές είναι οι σκηνές που ζωγραφίζονται στο πρωτάτο στ’ Αγιονόρος και στις Τράπεζες, στα μοναστήρια (Διονυσίου, Ξενοφώντος, Δοχιαρείου).
Στη Λέσβο, στο μονόχωρο ξυλόστεγο εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου Ανεμότιας, είναι το μοναδικό μεταβυζαντινό μνημείο, όπου έχει ιστορηθεί το Όραμα της Αποκάλυψης στον Ιωάννη τον Θεολόγο, με τον Παλαιό των Ημερών, τις εκκλησίες της Μικράς Ασίας και τις Επτά Λυχνίες της Αποκάλυψης.

Στην Πάτμο
Καθώς πήγα προσκυνητής Στο Ιερό Σπήλαιο, πάνω από την έμπαση διάβασα την επιγραφή: «Ως φοβερός ο τόπος ούτος ουκ έστι τούτο αλλ’ η οίκος Θεού, και αύτη η πύλη του ουρανού», και προχώρησα στον ιερό, υπερφυσικό και μυστηριώδη χώρο. Δεξιά ο βραχώδης θόλος στ’ Άγιο Σπήλαιο, στο Ιερό Νησί Πάτμος, όπου ο Ευαγγελιστής Ιωάννης άκουσε κι έγραψε την Αποκάλυψη. Το πιο συγκλονιστικό σημείο στο Σπήλαιο είναι το φοβερό ρήγμα-ράγισμα στο βράχο, που αγιάζει όλο το χώρο κι ολόκληρο το νησί. Το ρήγμα απλώνεται από νότο προς βορρά, πάνω από το χώρο όπου αναπαυόταν ο Ευαγγελιστής και χωρίζει το βράχο σε τρία μέρη, «Τριπλή σχισμή», «Τριαδική». Το ράγισμα έγινε όταν ο Ιωάννης «εν τη κυριακή ημέρα (α΄, 10)» άκουσε τη φωνή του Θεού να του λέγει: «Γράψε αυτά που είδες κι αυτά που υπάρχουν τώρα κι εκείνα που πρόκειται ύστερα να γίνουν στο μέλλον» (α΄,19). Η εσωτερική μαρτυρία του ιερού βιβλίου: «Εγώ Ιωάννης, ο αδερφός σας... ήμουνα στο νησί που λέγεται Πάτμος για το λόγο του Θεού και για τη μαρτυρία του Ιησού Χριστού» (α΄, 9).
Το 1995 στην Πάτμο γιορταστήκανε το 1900 χρόνια από τη συγγραφή της «Αποκάλυψης», με τις ευλογίες και πρωτοβουλία του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Ένα από τα θρησκευτικά «δρώμενα» ήτανε και το «Εκ γυναικός πηγάζει τα κρείττω», με προεξάρχουσα την κορυφαία πρωταγωνίστρια Ειρήνη Παπά, που στην ερμηνεία της συνοδευόταν από τρεις πολυφωνικές και πολυπρόσωπες γυναικείες χορωδίες. Το Μουσικό Σύνολο «Μπλάκοβεστ» της Ρωσίας, τη Γυναικεία Χορωδία «Αλληλούια» της Γεωργίας και το Φωνητικό Σύνολο Γυναικών της Βουλγάρικης Κρατικής Τηλεόρασης. Σπάνιο και μοναδικό θέαμα και ακρόαμα στη Θεόπνευστη Πάτμο. Μισή ώρα χειροκροτούσαμε τους ερμηνευτές, που ξανά και ξανά ψέλνανε τους ύμνους.
Από τον Οικουμενικό Παναγιότατο Πατριάρχη Βαρθολομαίο δόθηκαν αναμνηστικά-γιορταστικά μετάλλια, που από τη μια όψη εικονίζανε τον Άγιο Ιωάννη Θεολόγο και τον Όσιο Χριστόδουλο (τον 11ο αιώνα ίδρυσε τον ιερό ναό Αγίας Άννας στην Πάτμο, μέσα στο Ιερό Σπήλαιο), κι από την άλλη τη Μονή Ιωάννου του Θεολόγου. Στάθηκα από τους λίγους που τιμήθηκα μ’ αυτό το μετάλλιο, γιατί σα δημοσιογράφος σε αθηναϊκή εφημερίδα, με τιμιότητα, όρεξη κι ενθουσιασμό εργάστηκα πολύ για να προβάλω την ιστορική και σημαδιακή αυτή επέτειο.