Έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς πολλές θεωρίες που προσπαθούν να εξηγήσουν τους τρόπους με τους οποίους μπορεί μια κοινωνία να πετύχει την ανάπτυξή της. Θα εστιάσουμε στις θεωρίες των σταδίων ανάπτυξης που αποτελούν μια προσπάθεια δημιουργίας μίας σειράς φάσεων από τα οποία πρέπει να περάσει μια κοινωνία (χώρα ή περιφέρεια) κατά την εξέλιξή της (Κόνσολας, 1985). Υπάρχουν πολλοί εκφραστές αυτών των θεωριών που ο καθένας διέκρινε διαφορετικά στάδια κοινωνικής ανάπτυξης.
Σύμφωνα με τη θεωρία των σταδίων ανάπτυξης του Rostow, υπάρχουν πέντε στάδια ανάπτυξης από τα οποία περνούν όλες οι κοινωνίες και ως στοιχείο διαχωρισμού χρησιμοποίησε το βαθμό ανάπτυξης των παραγωγικών συντελεστών (Ρέππας, 1991). Άντλησε τα χαρακτηριστικά αυτά από τη μελέτη της ιστορίας της Μ. Βρετανίας και κατέληξε στη διαμόρφωση των ακόλουθων φάσεων:
- Παραδοσιακή κοινωνία. Η κύρια ενασχόληση των ατόμων σε αυτό το στάδιο είναι η παραγωγή ειδών διατροφής μέσω της αγροτικής καλλιέργειας και το εισόδημα διατίθεται σε μη παραγωγικούς σκοπούς (π.χ. για θρησκευτικά μνημεία και πολέμους). Επίσης η παραγωγικότητα βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα λόγω μη εκμετάλλευσης των τεχνολογικών επιτευγμάτων.
- Προϋποθέσεις απογείωσης. Οι αλλαγές που πρέπει να επιτελεστούν για τη μετάβαση σε αυτό το στάδιο είναι η χρήση τεχνολογίας στην αγροτική παραγωγή, η βελτίωση στις μεταφορές και η αύξηση των εισαγωγών.
- Απογείωση. Έχουμε αύξηση στην επένδυση κεφαλαίων, ένας ή περισσότεροι βιομηχανικοί τομείς έχουν υψηλό ποσοστό ανάπτυξης και ύπαρξη προϋποθέσεων επέκτασης της παραγωγής μέσω επενδύσεων για την εξασφάλιση της συνεχούς προόδου.
- Πορεία προς την ωριμότητα. Χρησιμοποιείται ευρέως η νέα τεχνολογία και η εξέλιξή της πραγματοποιείται χωρίς την ανάγκη κρατικών επιχορηγήσεων. Νέοι ηγετικοί τομείς αντικαθιστούν τους παλιούς, αυξάνεται ο αστικός πληθυσμός και το ειδικευμένο προσωπικό, και δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στις ανθρωπιστικές αξίες.
- Υψηλή μαζική κατανάλωση. Αυξάνεται το ποσοστό χρήσης καταναλωτικών αγαθών και το αίσθημα ασφάλειας λόγω της συνεχούς αύξησης της απασχόλησης, η οποία οδηγεί σε αύξηση του ποσοστού γεννήσεων. Επίσης παρατηρείται τάση μετακίνησης των κατοίκων στα προάστια.
Η σπουδαιότητα της ταχύτητας ανάπτυξης μίας χώρας κατέστησε απαραίτητη τη δημιουργία δεικτών, οι οποίοι υπολογίζουν το ποσοστό προόδου ενός κράτους. Η ανάγκη δημιουργίας πολλών δεικτών πηγάζει από την πολυδιάστατη φύση της ανάπτυξης και των πολλών παραγόντων που την επηρεάζουν. Ο κάθε δείκτης δίνει βαρύτητα σε διαφορετικά στοιχεία της κοινωνίας, με αποτέλεσμα να εξυπηρετεί διαφορετικό σκοπό και να οδηγεί σε ξεχωριστά συμπεράσματα. Αυτά τα στοιχεία μπορεί να είναι το επίπεδο ζωής των κατοίκων, το επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης και τα φυσικά χαρακτηριστικά των διαφόρων περιοχών (Κατσουλάκος, Κούκιος, Τσούνης, 2003).
Το βασικό κριτήριο που χρησιμοποιείται για το χαρακτηρισμό της εγχώριας παραγωγικότητας ενός κράτους και κατ’ επέκταση του ποσοστού ανάπτυξης της οικονομίας του, είναι το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ). Πρόκειται για το συνολικό όγκο του εγχωρίου παραγόμενου προϊόντος και των υπηρεσιών σε μία δεδομένη στιγμή. Ως δείκτης μέτρησης της ανάπτυξης χρησιμοποιείται και το κατά κεφαλήν ΑΕΠ, το οποίο προκύπτει από τη διαίρεση του ΑΕΠ με τον πληθυσμό της χώρας (Ρέππας, 1991).
Υπάρχει μια πληθώρα δεικτών που μπορούν σε περιγραφικό επίπεδο να δείξουν τις διαφορές που υπάρχουν μεταξύ των περιφερειών.
Ο Δείκτης Ανθρώπινης Ανάπτυξης (Sudhir, Amartya, 1999) παρακολουθεί το μέσο όρο των επιτευγμάτων μιας χώρας σε τρεις βασικές διαστάσεις της ανθρώπινης ανάπτυξης:
- Το προσδόκιμο και την ποιότητα ζωής
- Το ποσοστό αναλφαβητισμού και το μορφωτικό επίπεδο
- Το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) κατά κεφαλήν και την αγοραστική ισότιμη δύναμη.
Χρησιμοποιείται από τον ΟΗΕ στην ετήσια Αναφορά Ανθρώπινης Ανάπτυξης και με κριτήριο αυτόν, γίνεται χαρακτηρισμός μιας χώρας σε υπανάπτυκτη, αναπτυσσόμενη ή ανεπτυγμένη. Επίσης βάσει αυτού του δείκτη αναπτύχθηκε ένα καινούργιο μοντέλο σύγκρισης των κρατών κατά το οποίο λαμβάνονται υπόψη οι ικανότητες, οι ελευθερίες και οι ευκαιρίες που απολαμβάνουν οι κάτοικοι μίας χώρας ανάλογα με το κατά κεφαλήν εισόδημά τους. (Λαμπριανίδης, 2001). Ο Δείκτης Ανθρώπινης Φτώχειας αποτελεί ένα ακόμα μέτρο σύγκρισης του βιοτικού επιπέδου των κρατών και αποκαλείται και δείκτης επιπέδου διαβίωσης. Έχει αναπτυχθεί από τον ΟΗΕ και θεωρείται από πολλούς οικονομολόγους ότι απεικονίζει καλύτερα τις αναπτυξιακές τάσεις των πολύ ανεπτυγμένων κρατών σε σύγκριση με το δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης. Ο λόγος για τον οποίο υπάρχει αυτή η πεποίθηση είναι το γεγονός ότι ο δείκτης αυτός περιλαμβάνει ένα επιπλέον στοιχείο το οποίο είναι αυτό του κοινωνικού αποκλεισμού (Sudhir, Amartya, 1999). Ο Περιφερειακός Πολλαπλασιαστής είναι ένας ακόμα δείκτης που ασχολείται ειδικά με την περιφερειακή ανάπτυξη. Μας δείχνει το ποσοστό αύξησης του συνολικού περιφερειακού εισοδήματος αν προστεθεί μια επιπλέον χρηματική μονάδα εξαγωγών, εισοδήματος ή εργαζομένου. Δηλαδή αναδεικνύει την πολλαπλάσια επίπτωση που θα έχει η ανάπτυξη μιας καινούργιας δραστηριότητας στην οικονομία της περιφέρειας.

* Η Ασπασία Χατζή είναι φοιτήτρια Τμήματος Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου.