Η Γένοβα εξασφαλίζει από το Μιχαήλ Η΄ τον Παλαιολόγο το δικαίωμα του ελεύθερου και αδασμολόγητου εμπορίου σ’ όλη τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Μαζί με όλα, οι οικογένειες των Doria και Zaccaria έχουν το μονοπώλιο της στυπτηρίας, στη Μαύρη θάλασσα και στη Μεσόγειο. Οι Ζακαρία εκμεταλλεύονται τα μεγάλα ορυχεία στυπτηρίας στη Φώκαια και ιδρύουν ολόκληρο οικισμό, τη Νέα Φώκαια το 1307, αποκλειστικά από 3.000 γηγενείς εργάτες των ορυχείων.

 ... που φύλαγε το Χαλαντρόκαστρο

Η Φώκαια καταλαμβάνεται από το Φραγκίσκο Γατελούζο στα 1402 (από τους Τούρκους στα 1455). Η στυπτηρία υπάρχει στη Λέσβο στα Παράκοιλα (γύρω από την Αγία Δοσιά), στην περιοχή του Χαλαντρόκαστρου (Άγρα) και στη Στύψη. Οι δύο πρώτες περιοχές αναφέρονται στα νοταριακά έγγραφα των Γατελούζων, που καταγράφουν (και) δοσοληψίες στυπτηρίας, μάλιστα στα Παράκοιλα (Parachila) 3.500 καντάρια (1 καντάρι = 44 οκάδες) στα 1412*. Τότε κατείχαν και τη Φώκαια.

... με το «πηγάδι» και τον Άι-Γιώργη

Ανάμεσα στις τοποθεσίες των ορυχείων στυπτηρίας, στα έγγραφα υπάρχει και το τοπωνύμιο Condicie, που πρόκειται για τα Κοντίσια με τα ορυχεία του Σιδεριά. Τώρα πια έχουμε γραπτή μαρτυρία της οικονομικής δραστηριότητας στην περιοχή. Σίγουρα η δραστηριότητα αυτή θα συνεχίστηκε και κατά την οθωμανική κυριαρχία. Κάποιος θα εκμεταλλευόταν τη στυπτηρία. Στα κατάστιχα φόρων τού ναχιγιέ Ερεσού, του 1548, αναφέρεται η Άγρα με 200 οικίες χριστιανών και 6 οθωμανικές.

 ... τα τείχη στο ΒΑ άκρο

Όμως υπάρχει και το χωριό «Κοντίσια», με 118 οικίες χριστιανών. Πληρώνει φόρο 10.149 άσπρα (κυρίως για σιτοπαραγωγή και μόνο 4,3% για ελαιοπαραγωγή). Στα 1998** εντοπίστηκε μεγάλος μεσαιωνικός οικισμός, γύρω από το εξωκκλήσι του Άι-Γιώργη (9) (υπάρχει επίθημα και κίονας), δίπλα στο δρόμο, στους πρόποδες του λόφου Χάλικας (12). Θα μπορούσαμε να το ταυτίσουμε με το χωριό του 16ου αι., τα «Κοντίσια», και να υποθέσουμε (από το 1996) την εμπλοκή των κατοίκων στα ορυχεία. Οικισμός υπήρχε και γύρω από μάντρες, ανατολικότερα, στη μικρή κοιλάδα του Μεσαβρού**.

... την πύλη με τείχος δυτικά

Ο βράχος τώρα αποκτά το Χαλαντρόκαστρο ή παλιόκαστρο. Τείχος ζώνει τα χείλη του μακρόστενου πλατώματος. Αργολιθοδομή, με παρειές μακρόστενες και γέμισμα από αλάξευτη πέτρα. Υπάρχει συνδετικό ασβεστοκονίαμα σε ορισμένες θέσεις. Οχυρώνεται η ευάλωτη ΒΑ άκρη, όπου παρατηρείται μεγάλος λιθοσωρός από το γκρεμισμένο τείχος. Σε ορισμένα σημεία γεμίζει τα κενά τού φύσει οχυρού βράχου. Το ΝΔ άκρο και η ανατολική πλευρά είναι φύσει οχυρές θέσεις.

 ... την τεράστια στέρνα

Η ΒΔ πλευρά στο μέσον του πλατώματος φέρει την πύλη. Τείχος πλάτους 2 μέτρων την προστατεύει και λαξευμένοι λίθοι αποτελούν την κλίμακα. Μονοπάτι κατηφορίζει στη ρίζα του βράχου. Μεγάλη δεξαμενή νερού (cisterna), με κτιστά τοιχώματα (ίσως με θολωτή στέγη) και επένδυση υδρόφοβο κουρασάνι, διαστάσεων 9,16 x 5,61 μ. και βάθους 2,5 μ., εξασφάλιζε το νερό της βροχής. Βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του πλατώματος. Ένα άλλο όρυγμα, μια πηγή ή ένα πηγάδι, παμπάλαιο με το θρύλο της χρυσής κρεββατής, βρίσκεται εσωτερικά του Άι-Γιώργη.

 ... και την άφθονη κεραμική

Αυτό ίσως αφορά τις αρχαιότερες φάσεις του βράχου. Η κεραμική της τρίτης και κυριότερης περιόδου του βράχου είναι η πολυπληθέστερη, κυρίως από χρηστικά αγγεία, υπέροχα εφυαλωμένα και πιθάρια. Τα θεμέλια των κτισμάτων είναι αρκετά, που δείχνουν τη διαχρονική συνεχή κατάληψη του βράχου. Το Χαλαντόκαστρο σίγουρα έλεγχε όλες τις ασχολίες της περιοχής και κυρίως αυτό το τόσο πολύτιμο, διαχρονικά, ορυκτό, τη στυπτηρία.

* Giustina Ogliati: Il Commercio dell’allume nei Domini dei Gattilusio nel XV secolo. Μεσαιωνικά Τετράδια, Μελέτες. Πρακτικά Συνεδρίου «Οι Γατελούζοι της Λέσβου», Μυτιλήνη 1994. Αθήνα 1996, σελ. 373.
** Μάκης Αξιώτης, εφ. «Εμπρός», 26 Φεβρ. 1998.