Τελικά τι είναι η κοινωνία; Ένα καζάνι που διαρκώς βράζει όπως λεν οι κοινωνιστές, ή απλώς μια μάζα εθελόδουλων φορέων του ιού της κοινωνικής βλακείας, όπως υποστηρίζουν οι αντικοινωνιστές; Η βάση και των δύο αντιλήψεων είναι σαφώς μεταφυσική, και οι δύο βλέπουν την κοινωνία σα συμπαγές σύνολο με μια ενιαία βούληση. Και οι δύο στριμώχνουν την πραγματικότητα μέσα στο δικό τους ερμηνευτικό πλαίσιο, ώστε να εμφανιστούν σαν αυτοεκπληρούμενες προφητείες. Έτσι, όταν έχουμε λαϊκές εξεγέρσεις οι κοινωνιστές εμφανίζουν τον εαυτό τους δικαιωμένο, ενώ όταν οι εξεγερμένοι επιστρέφουν στην ομαλότητα και επικρατεί η κοινωνική ειρήνη οι αντικοινωνιστές παίρνουν τη σκυτάλη της αυτοδικαίωσης. Αμφότεροι στύβουν την πραγματικότητα για να βγάλουν ξεχωριστά γεγονότα, αφαιρώντας τα από το ευρύτερο πλαίσιο της ιστορικής εξέλιξης, έτσι ώστε να «αποδείξουν» τη δική τους μεταφυσική. Δε βλέπουν πως στην κοινωνική ζωή υπάρχει τόσο η εξέγερση, όσο και η κοινωνική ειρήνη, τόσο η κοινωνική επανάσταση, όσο και ο συντηρητισμός, τόσο η Ανταρσία, όσο και η εθελοδουλία. Με μία λέξη, η κοινωνική ζωή είναι διαλεκτική.

Επιπλέον, κοινωνισμός και αντικοινωνισμός είναι ιδεολογίες αντιιστορικές: εμφανίζουν μια στιγμιαία κατάσταση της κοινωνικής πραγματικότητας σαν καθολική και αιώνια απεικόνιση, σαν πραγματικότητα που συμβαίνει σε κάθε τόπο και χρόνο. Και οι δύο αντιλήψεις αδυνατούν ν’ αναλύσουν την κοινωνία μέσα στην ιστορική της κίνηση, σα διαδοχή μεταβατικών κοινωνικών μορφών, σα γένεση του νέου, μέσα από το παλιό, σα διαρκές γίγνεσθαι. Αδυνατούν να δουν τα κοινωνικά φαινόμενα μέσα στην αντιφατικότητά τους, την αλληλεπίδρασή τους και την αλληλοδιαδοχή τους. Παρά τη φαινομενική αντιπαλότητά τους, είναι δύο όψεις του ίδιου μεταφυσικού νομίσματος: σαν αντιδιαλεκτικές ιδεολογίες βλέπουν από κοινού τον κόσμο σε φέτες… Έτσι, όταν αυτές οι ιδεολογίες εξετάζουν το ζήτημα της κοινωνικής συνυπευθυνότητας στα εγκλήματα της εξουσίας, καταλήγουν σ’ ένα φανερό ή καλυμμένο ελιτισμό. Η μεταφυσική θέλει την κοινωνική πραγματικότητα να διαμορφώνεται απλώς από τα πάνω και να επιβάλλεται προς τα κάτω!

Οι «από τα κάτω» είναι απλώς παθητικοί δέκτες μιας προαποφασισμένης διαμόρφωσης της πραγματικότητας. Στην πράξη, όμως, η πραγματικότητα στην κάθε της στιγμή είναι ένας συσχετισμός αντικρουόμενων δυνάμεων, πάλη και ενότητα αντιθέσεων. Κι αν οι «από τα κάτω» αντιστάσεις μεταβάλλουν το συσχετισμό δύναμης προς όφελος των αδυνάτων (μέσα στα πλαίσια, όμως, του συστήματος), από την άλλη η κοινωνική παθητικότητα στρώνει ακόμα πιο εύκολα το δρόμο της βαρβαρότητας και της διαρθρωτικής βίας της ταξικής-ιεραρχικής κοινωνίας.

Λίγα χρόνια μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Γερμανός φιλόσοφος Καρλ Γιάσπερς προσπάθησε να απαντήσει στο κατά πόσο ο απλός γερμανικός λαός ήταν συνυπεύθυνος στα εγκλήματα του ναζιστικού καθεστώτος και κατέληξε σε διαχρονικά συμπεράσματα: «Η διάπραξη των πολυάριθμων και μικρών εκείνων πράξεων της αδράνειας, της άνετης προσαρμογής, της πρόχειρης δικαιολόγησης του αδίκου, της δυσκολίας να διακρίνει κανείς τη βλάστηση του αδίκου, αλλά και η συμμετοχή στη δημιουργία δημόσιας ατμόσφαιρας, που πλαταίνει τη σύγχυση και κάνει δυνατή τη διάπραξη του κακού, όλα αυτά έχουν σα συνέπεια το να προδιαγράφουν και να καθορίζουν την πολιτική ευθύνη για τις καταστάσεις και τα συμβάντα […]. Ο τρόπος ζωής ενός πολιτισμού αποτελεί κάτι σαν ηθική ομαδική ευθύνη στην οποία μετέχει κανείς ως άτομο, αφού η πολιτική πραγματικότητα γεννιέται ακριβώς από αυτόν τον τρόπο ζωής […]. Ο τρόπος ζωής επενεργεί στα πολιτικά γεγονότα και οι πολιτικές συνθήκες που δημιουργούνται από αυτά, δίνουν πάλι τη σφραγίδα στον τρόπο ζωής.» Το γεγονός, σε τελική ανάλυση, πως οι πολλοί συνέχισαν τις δραστηριότητές τους σα να μη συνέβαινε τίποτα, είναι αυτό που θεμελιώνει και την ηθική ευθύνη και στο ναζιστικό και κατ’ επέκταση σε κάθε έγκλημα της εξουσίας.

«Μερικές φορές, το να μην κάνεις τίποτα, είναι το πιο βίαιο πράγμα που μπορείς να κάνεις», γράφει ο Σλαβόι Ζίζεκ. Και πράγματι οι λαοί δεν είναι αθώοι για τα εγκλήματα των ηγετών τους. Αυτό όμως σημαίνει πως αυτόματα γίνονται και ένοχοι; Η ηθική και πολιτική ευθύνη ταυτίζεται αυτόματα με την ενοχή; Όποια κι αν είναι και σήμερα η ευθύνη της κοινωνίας μας για την παθητικότητά της (και είναι μεγάλη), το να ρίχνουμε όλα τα στραβά στην κοινωνική εθελοδουλία είναι μια έμμεση αθώωση όσων ενεργητικά διαπράττουν τα εξουσιαστικά εγκλήματα. Όσοι θέλουν να λέγονται «ανοιχτά μυαλά», δεν μπορούν να τηρούν πολιτική ίσων αποστάσεων ανάμεσα στους εκμεταλλευτές και στους εκμεταλλευόμενους... Μέσα από το λάκκο των λεόντων.