Όταν έγραφα αυτό το άρθρο, μου ήρθε το φύλλο της 19-4-2017 του «Εμπρός», το οποίο περιείχε άρθρο του Μιχάλη Παπαδημητρίου με τίτλο «Η καταγωγή των συμβόλων». Αυτό με ανάγκασε να αναπροσαρμόσω λίγο το περιεχόμενό του άρθρου μου, για να αποφύγω τις επαναλήψεις.

Η λέξη «σύμβολο» προέρχεται από την αρχαία λέξη «σύμβολον» και αυτή από το ρήμα «συμβάλλω/συμβάλλομαι», που σημαίνει «συνάπτω συμφωνία με κάποιον ή ενώνομαι με κάποιον». Η λέξη είναι σημαντική και πέρασε και στο λεξιλόγιο άλλων γλωσσών, όπως της γαλλικής (symbole) και της αγγλικής (symbol). Σύμφωνα με τα λεξικά, η λέξη «σύμβολο» σημαίνει α) κάθε υλικό στοιχείο, όπως αντικείμενο, παράσταση ή ήχος, που αντιπροσωπεύει μια αφηρημένη έννοια, συνήθως μια ιδέα και β) το γραπτό σημείο ή τη γραφική παράσταση που αντιστοιχεί «κατά σύμβαση» σε μια έννοια ή μια λειτουργία (Λεξικό Ακαδημίας Αθηνών). Έτσι, έχουμε θρησκευτικά σύμβολα, όπως οι εικόνες και ο σταυρός, εθνικά σύμβολα, όπως η σημαία, ερωτικά σύμβολα, όπως η καρδιά, ολυμπιακά σύμβολα, όπως η φλόγα, σύμβολα ειρήνης, όπως το περιστέρι, ή αριθμητικά σύμβολα, όπως οι αριθμοί, μουσικά σύμβολα, όπως οι νότες, αρχιτεκτονικά σύμβολα, όπως τα σχήματα και οι μορφές κ.λπ.. Μιλούμε για ήρωες, αθλητές, γυναίκες που έγιναν σύμβολα σε κάποιο τομέα, για σύμβολα του σεξ, για το Σύμβολο της Πίστεως κ.λπ.. Ακόμη και κάθε λέξη είναι ένα «σύμβολο», είναι το σημαίνον στο οποίο αντιστοιχεί κάποιο σημαινόμενο. Σύμβολο για ένα χωριό μπορεί να είναι ένα γιασεμί ή ένας πλάτανος που υπάρχει στην πλατεία του, σύμβολο καλαισθησίας ή ενότητας και αντοχής.

Από αυτή την άποψη θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς πως τα σύμβολα έχουν διαχρονική αξία και διέπουν την ιστορία των κρατών και τη δική μας από καταβολής της. Αυτά ενώνουν τους πολίτες ως στοιχεία της εθνικής τους ταυτότητας, εμφυσούν θάρρος, σμιλεύουν χαρακτήρες, στερεώνουν τις κοινωνικές δομές και πολλές φορές ηρεμούν τα πάθη. Είχε δίκιο ο Πρόκλος που έλεγε «συνέστηκε γαρ η ψυχή από των ιερών λόγων και των θείων συμβόλων …και εσμέν εικόνες μεν των νοερών ουσιών, αγάλματα δε των αγνώστων συνθημάτων», δηλαδή «Γιατί η ψυχή μας έχει συσταθεί από τους ιερούς λόγους και από τα θεϊκά σύμβολα… Και είμαστε εικόνες των νοερών ουσιών και ομοιώματα των αγνώστων συνθημάτων» (Σχόλια στα Χαλδαϊκά Λόγια, 5.4). Με άλλα λόγια και εμείς οι ίδιοι ως υπάρξεις, είμαστε σύμβολα.

Τιμώντας, λοιπόν, κανείς τα σύμβολα, όπως πρέπει και όταν πρέπει, τιμά τον ίδιο του τον εαυτό, τιμά την ιστορία του, τιμά το παρελθόν του, τους πατέρες του και τους αγώνες τους. Κι εμείς τι κάνουμε; Προσπαθούμε να γκρεμίσουμε τα σύμβολα μας! Πολλοί, για παράδειγμα, από αυτούς που εκλέξαμε και στείλαμε στο Κοινοβούλιο, διακηρύττουν πως η σημαία είναι ένα απλό πανί και δεν είναι και τίποτε σημαντικό να το κάψει κανείς! Είπαν μάλιστα πως πρέπει να αρχίσει η συζήτηση για την αποποινικοποίηση του καψίματος της σημαίας (Παρασκευόπουλος, υπουργός Δικαιοσύνης (!), Βραδυνή της Κυριακής, 11-12-18). Και μη νομίζετε πως η δήλωση αυτή ήταν αθώα και έγινε από λάθος. Υποκρύπτει την ιδεολογική θέση του τέως υπουργού και αν μπορούσε θα την υλοποιούσε. Ξεχνά πως αυτό το πανί «το γαλανό και τ’ άσπρο», όπως μας είχαν μάθει στο σχολείο, είναι καθαγιασμένο από τους αγώνες και το αίμα πολλών Ελλήνων και υπάρχει, για να υποδηλώνει πιο έντονα κάποια βασική ιδέα.

Πόσο μεγάλη σημασία απέδιδαν και αποδίδουν οι μεγάλοι άνδρες στη σημαία, φαίνεται από το εξής περιστατικό: Όταν ένας στρατηγός του Μ. Ναπολέοντα επέστρεψε από μία νικηφόρα μάχη και επεδείκνυε με περηφάνια σε αυτόν τα λάφυρα που είχε κερδίσει ανάμεσα στα οποία υπήρχαν και πολλές εχθρικές σημαίες, αυτός τον ρώτησε πού είναι η δική τους σημαία και αυτός απάντησε πως την πήραν οι εχθροί. Τότε ο Μ. Ναπολέων τού είπε πως δεν κατάφερε τίποτε και πως η νίκη του ισοδυναμούσε με ήττα. Τόσο μεγάλη σημασία έδινε στο λάβαρο του στρατού του, που ήταν και λάβαρο της πατρίδας του. Αλήθεια, γιατί κανείς δεν προτείνει να καταργηθούν και τα περιττά λάβαρα και οι σημαίες των κομμάτων, αλλά νοιάζονται και ενοχλούνται μόνο από τις σημαία του Έθνους μας; Παρόμοια ήταν και η δήλωση του άλλου, του κ. Μπαλαούρα, που τον ενόχλησε η μεταφορά με τιμές του Αγίου Φωτός, του φωτός της Αναστάσεως από τους Αγίους τόπους στην πατρίδα μας και ζήτησε την κατάργησή της, γιατί, λέει, είναι παγανιστικό στοιχείο! Μόνο που δεν μας είπε αν ο ίδιος πιστεύει στον Θεό πραγματικά και αν είναι Χριστιανός.

Όμως εδώ με ενδιαφέρει κάτι άλλο. Είπαμε πως τα σύμβολα είναι η ψυχή του Έθνους μας, η ψυχή η δική μας. Και την ψυχή μας ή ένα σημαντικό μέρος της, την έχουμε από αδιαφορία ή ανικανότητα ή σκοπιμότητα, εκχωρήσει σε διάφορους επιτήδειους και καιροσκόπους. Εκχωρήσαμε, για παράδειγμα, τις έννοιες «θρησκεία, πατρίδα, οικογένεια» στους ακροδεξιούς ή τους χουντικούς, γιατί αυτοί τις χρησιμοποίησαν και τις χρησιμοποιούν με επιμονή και σύστημα. Σήμερα όποιος χρησιμοποιεί αυτές τις λέξεις ή σέβεται και τιμά αυτούς τους θεσμούς, κινδυνεύει να χαρακτηριστεί «ακροδεξιός» ή, ακόμα, και «φασίστας». Γι’ αυτό ακριβώς έχουν εξαφανιστεί σχεδόν από τα αναγνωστικά βιβλία του σχολείου. Αν είναι δυνατό!

Έχουμε ακόμη εκχωρήσει το σύμβολο του αναγεννώμενου φοίνικα στους δικτάτορες και τους οπαδούς τους. Όπως είναι γνωστό, ο Φοίνικας (φοινός = πορφυρός) είναι ένα πουλί που αναγεννιέται από τη στάχτη του. Ο Ηρόδοτος αναφέρεται σε αυτή την ιδιότητά του. Το πουλί αυτό τιμούσαν στην αρχαία Ελλάδα και το συνέδεαν με τη λατρεία του Ήλιου και του Απόλλωνα. Πέρα όμως από αυτό ήταν ένα πολύ ιερό σύμβολο και για άλλους πολιτισμούς. Κατά τους πρώτους Χριστιανικούς χρόνους ο Φοίνικας αναπαριστούσε τον Ιησού Χριστό, που πεθαίνει και ανασταίνεται μέσα σε τρεις μέρες όπως αυτός.

Ο Φοίνικας είναι ένα πανίσχυρο σύμβολο που αφομοιώνει τη δύναμη του ανθρώπου να γεννιέται από τις δυσκολίες του και να γίνεται ακόμα πιο δυνατός. Γι’ αυτό χρησιμοποιήθηκε από τη Φιλική Εταιρεία ως σύμβολο της Ανάστασης του Έθνους, από τον Καποδίστρια ως εθνόσημο και ως νόμισμα, από τον Α. Υψηλάντη ως σημαία του Ιερού Λόχου και αποτέλεσε ένα από τα τάγματα αριστείας της Ελληνικής Δημοκρατίας. Δεν είναι σωστό να το εκχωρήσουμε στους Μασόνους που το χρησιμοποιούν ως έμβλημα της Μεγάλης Στοάς τους και στη Χούντα των συνταγματαρχών του 1967-74, που το χρησιμοποίησαν προσθέτοντας σε αυτό έναν στρατιώτη!

Βέβαια, θα μπορούσε να πει κανείς πως σημασία έχει η ουσία και όχι ο συμβολισμός. Είναι σωστό αυτό. Και εγώ θα προτιμούσα ανάμεσα στα δύο την ουσία, αν όμως δεν γινόταν διαφορετικά. Όμως ο συνδυασμός του «συμβολισμού» και της «ουσίας» και εφικτός είναι και πιο αποτελεσματικός μπορεί να αποδειχτεί, ιδιαίτερα σε μια εποχή σαν τη σημερινή, που η πατρίδα μας αγωνίζεται σκληρά «να αναγεννηθεί από τις στάχτες της». Ας μη λησμονούμε πως κάθε μήνυμα είναι πολυσήμαντο και τις περισσότερες φορές δεν διακρίνεται καθαρά, αλλά υπολανθάνει και περνά μέσα από συμβολισμούς. Δεν είναι άσχετο το γεγονός πως η διαφήμιση προσπαθεί να διαμορφώσει δεσμούς και σχέσεις ανάμεσα στα προϊόντα και στους καταναλωτές κατασκευάζοντας «σύμβολα ανταλλαγής». Και ας έχουμε υπόψη και κάτι άλλο: την ψυχή μας δεν μπορεί να την πάρει κανείς, αν δεν την δώσουμε εμείς οι ίδιοι και πως αυτοί που εκχωρούν ή καταργούν τα εθνικά τους σύμβολα, καταλήγουν με τον καιρό να καταργήσουν τον εαυτό τους…

*Ο κ. Αθανάσιος Φραγκούλης είναι Δρ. Κλασικής Φιλολογίας, Επίτ. Σχολικός Σύμβουλος.