Ένα θαυμάσιο και πολύτιμο βιβλίο, καρπός πολύχρονηςκαι πολύμοχθης  ερευνητικής, συνθετικής και συγγραφικής δουλειάς πήρε το δρόμο για τις προθήκες των βιβλιοπωλείων πριν λίγο καιρό. Ο Χρήστος Χατζηλίας, φιλόλογος, τ.  Σχολικός Σύμβουλος μιλά στο «Ε» για τους «Πετράδες της Λέσβου», μια διεισδυτική όσο και τεκμηριωμένη μελέτη για ό,τι ονομάζουμε «πολιτισμό της πέτρας στη Λέσβο», ένα βιβλίο που θα αποτελεί τεκμήριο αναφοράς για την ιστορία του νησιού μας.

Δώστε μας λίγες επεξηγηματικές πληροφορίες για τον τίτλο του βιβλίου σας;

Το θέμα του βιβλίου, που εκδόθηκε τον Ιούλιο του 2020 από το Πολιτιστικό Ίδρυμα του Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ), αφορά τη συστηματική διερεύνηση του φαινομένου των λιθόχτιστων κατασκευών, των τεχνικών της πέτρας και της διαδρομής των μαστόρων της, με μελέτη περίπτωσης δύο χωριά της βορειοδυτικής Λέσβου, το Σκαλοχώρι και την Ανεμότια, σε συνάρτηση με τη γενικότερη ιστορική διαδρομή της Λέσβου στα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα του 19ου και του 20ού αιώνα. Πιο συγκεκριμένα, διερευνώνται οι παράγοντες που συνετέλεσαν στην αρχιτεκτονική φυσιογνωμία, την οποία σε αδρές γραμμές διατηρούν και σήμερα η πόλη της Μυτιλήνης και τα χωριά της Λέσβου.

Τι σας παρακίνησε να ασχοληθείτε ερευνητικά με το συγκεκριμένο θέμα;

Τα κίνητρα που με οδήγησαν και με συντρόφεψαν σ’ αυτό το μακρύ ταξίδι έρευνας και αποκαλύψεων ήταν και είναι η αγάπη για τον τόπο μου και τους ανθρώπους του, η έγνοια για τα πετρόχτιστα δημιουργήματα των χωριών του νησιού και της πόλης της Μυτιλήνης και τα ακαδημαϊκά μου ενδιαφέροντα. Προηγήθηκε η διδακτορική μου διατριβή στο τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου (2005-2009) και ακολούθησε η αναδόμηση και επικαιροποίηση του αρχικού κειμένου μέχρι να λάβει τη σημερινή τελική του μορφή.

Πώς ξεκίνησε και πώς εξελίχτηκε η έρευνά σας;  Ποια μεθοδολογία ακολουθήσατε;

Το έργο αποτελεί καρπό πολυετούς αρχειακής μελέτης, η οποία συνδυάστηκε με έρευνα πεδίου Κατά τη διάρκεια της έρευνας - στα πλαίσια της εκπόνησης της διδακτορικής μου διατριβής - εστίασα στις προφορικές μαρτυρίες των παλιών πετράδων, ώστε να αποτυπωθεί ξεκάθαρα το ευρύ δίκτυο εργασιών και η «διαδρομή» της πέτρας, η διαμόρφωση των οικογενειακών εργαστηρίων, η κινητικότητα των πετράδων εντός και εκτός Λέσβου, η παρουσίαση των πιο αντιπροσωπευτικών οικοδομημάτων, καθώς και οι κοινωνικές και οικονομικές παράμετροι της λιθοξοϊκής εργασίας. Η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε για την προσέγγιση του θέματος είναι αποτέλεσμα συνδυασμού μεθόδων ποιοτικής και  ποσοτικής έρευνας:  Πολιτισμικά δίκτυα της πέτρας, Συνεντεύξεις έρευνας, Αρχειακή έρευνα, Φωτογραφική αποτύπωση, Χαρτογράφηση

Δυσκολίες και ομορφιές …

Τι σας δυσκόλεψε ιδιαίτερα και τι σας ενθουσίασε κατά τη διάρκεια  αυτής της πολύχρονης προσπάθειάς σας;

Με δυσκόλεψαν τα δύο προηγούμενα χρόνια, όταν για τις ανάγκες της έκδοσης έπρεπε να ανασυνταχθεί το αρχικό υλικό, να εμπλουτισθεί με νέα τεκμήρια και να αποκτήσει την τελική του μορφή, πιο προσιτή και πιο αναγνώσιμη. Με δυσκόλεψε η τελική επιλογή, όταν έπρεπε να παρθούν αποφάσεις για το τι θα μείνει έξω από το βιβλίο. Ήταν σαν να έκοβα και να πετούσα τα δάχτυλά μου… Ας είναι.  Με ενθουσίαζε όταν γνώριζα ανθρώπους που μου άνοιγαν την καρδιά τους, μου εμπιστεύονταν τις γνώσεις τους και την εμπειρία μιας ζωής, μου έδειχναν τα εργαλεία τους και μου εκμυστηρεύονταν την πίκρα τους για το ότι πολλά από τα έργα των χεριών τους καταρρέουν εξαιτίας της αδιαφορίας των σύγχρονων. Με ενθουσίαζε όταν «βουτούσα» στην εγχώρια και τη διεθνή βιβλιογραφία και έβρισκα ένα - ένα τα κομμάτια που με οδηγούσαν πίσω στο χρόνο και μου αποκάλυπταν το τώρα…

Ήμουν τυχερός που έγραψα για τη ζωή και το έργο των τελευταίων πετράδων της παλιάς γενιάς και ανέδειξα κτίσματα των χωριών και όλου του νησιού της Λέσβου. Δέθηκα με ανθρώπους, πελέκησα την πέτρα και φωτογράφισα κτίσματα περήφανα και ανθρώπους την ώρα την ιερή της δουλειάς.

Τα κεφάλαια του βιβλίου…

Πώς χωρίσατε το υλικό σας κατά τη συγγραφή του βιβλίου σας;

Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη με επιμέρους κεφάλαια:

Στο Α΄ ΜΕΡΟΣ προσεγγίζεται ο χώρος και η ιστορία του (15ος-20ός αιώνας ).

Ειδικότερα στο κεφάλαιο 1, η Λέσβος από τα μέσα του 15ου έως τα μέσα του 20ού αιώνα, αποτυπώνεται η Τοπογραφία, η Μορφολογία και το Κλίμα του νησιού και προσεγγίζεται η Ιστορία της Λέσβου αυτή την περίοδο. Ιδιαίτερο ιστορικό βάρος δίνεται στην  εποχή από τα μέσα του 18ου αιώνα έως το 1922 καθώς και στην περίοδο του Μεσοπολέμου, της Κατοχής και του Εμφυλίου (1924-1950).

Στο κεφάλαιο 2, αποτυπώνεται η αρχιτεκτονική στη Λέσβο από τον 18ο-20ό αιώνα. Εντοπίζονται τα τυπολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά της λεσβιακής κατοικίας και των δημοσίων κτισμάτων της Λέσβου.

Στο κεφάλαιο 3, διερευνώνται τα επαγγέλματα της πέτρας στη Λέσβο. Ειδικότερα: Η θέση των πετράδων στη λεσβιακή κοινωνία και ο τρόπος ζωής τους από τα μέσα του 19ου έως τα μέσα του 20ού αιώνα, οι συντεχνίες των οικοδομικών επαγγελμάτων, τα δίκτυα των μαστόρων, η κινητικότητα των συνεργείων και η διαδρομή της πέτρας.

Το Β΄ ΜΕΡΟΣ εστιάζει στην Τοπική  Ιστορία, τον υλικό  πολιτισμό του χώρου και τους ανθρώπους του.

Ειδικότερα στα κεφάλαια 4 και 5, παρουσιάζονται τα χωριά-μελέτες περίπτωσης, το Σκαλοχώρι και η Ανεμότια και πιο συγκεκριμένα η γεωγραφική τους θέση με συνοπτική περιγραφή, η τοπική ιστορία, η κοινωνική, παραγωγική, οικονομική φυσιογνωμία κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα, ο υλικός πολιτισμός (αρχιτεκτονική φυσιογνωμία) με τα ενδεικτικά κτίσματα και οι βιογραφίες και έργα των πετράδων του 19ου και του 20ού αιώνα.

Το έργο ολοκληρώνεται με τα Συμπεράσματα και τον Επίλογο, τη Βιβλιογραφία, το Γλωσσάρι όρων, το Ευρετήριο και την περίληψη στα Αγγλικά.

Συμπεράσματα της έρευνας

Δώστε μας μερικά από τα βασικά συμπεράσματα της έρευνας;

Επιβεβαιώθηκε ότι η επιβολή της μονοκαλλιέργειας της ελιάς έμελλε να έχει πολλαπλές διαστάσεις και ποικίλες προεκτάσεις στη χωροχρονική κλίμακα σχέσεων μέχρι και τον 20^ό αιώνα. Την ίδια εποχή, η μετατροπή του λιμανιού της Μυτιλήνης σε κόμβο διαμετακομιστικού εμπορίου, σε συνδυασμό με τη μετατροπή πολλών επινείων σε οικισμούς-λιμάνια,  διεύρυνε τις σχέσεις της τοπικής κοινωνίας και ενίσχυσε το μεταναστευτικό ρεύμα. Εντοπίστηκε η σχέση του πλούτου των αστικών στρωμάτων με την εισαγωγή ξενόφερτων αρχιτεκτονικών μορφωμάτων, που εκφράστηκαν με την οικοδόμηση δυτικότροπων αστικών και προαστιακών κατοικιών στην πόλη και στα χωριά της Λέσβου, την ανοικοδόμηση ναών - τρίκλιτων βασιλικών και την ενίσχυση του συμβολικού κεφαλαίου της «οικίας» μέσω των προικοδοσιών, έθιμο που αποτελούσε σχεδόν υποχρέωση. Η νέα οικιστική φυσιογνωμία του δομημένου χώρου συμπληρώθηκε με την ανέγερση των δημόσιων οικοδομημάτων κοινής ωφέλειας ή χρήσης (σχολεία, διοικητικά κτίρια, λατρευτικοί χώροι, βιομηχανικά κτίσματα).

 Εντοπίστηκαν τα επαγγελματικά δίκτυα των Λέσβιων μαστόρων, που εκτείνονταν σε όλα τα κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Ιεροσόλυμα), καθώς αποτελούσαν την αμφίδρομη γέφυρα επικοινωνίας του νησιού με το ζωτικό του χώρο. Ταυτόχρονα όμως η Λέσβος αποτέλεσε και τόπο εργασιακής δραστηριοποίησης και εγκατάστασης τεχνιτών από άλλες περιοχές (Αρβανιτών, Μικρασιατών, Ελλαδιτών), γεγονός που την κατέστησε χώρο αρχιτεκτονικού διαλόγου και ποικιλίας έκφρασης.

Επιβεβαιώθηκε η υπόθεση ότι το νησί από σταυροδρόμι ανθρώπων και πολιτισμών και κόμβο ιδεών από την Ανατολή στη Δύση και αντίστροφα μετατράπηκε μετά το 1922 σε περιθωριοποιημένο-ακριτικό νησί της ελλαδικής επικράτειας μετά τη βίαιη παύση της επικοινωνίας του με τα μικρασιατικά κέντρα.

Εντυπωσιακό και πλουσιότατο είναι το φωτογραφικό και αρχειακό υλικό  που πλαισιώνει και συμπληρώνει τα κείμενα. Πόσο εύκολη ήταν η συλλογή του;

Το υλικό αυτό αποτελεί αποτέλεσμα μακρόχρονης, πολύμοχθης και πολυσυνεργατικής αναζήτησης. Το βιβλίο περιέχει 237 φωτογραφίες, χάρτες και  σχέδια. Καταβλήθηκε προσπάθεια να συγκεντρωθεί σύγχρονο αλλά και παλαιότερο φωτογραφικό υλικό από αρχεία οικογενειακά, δημοσίων φορέων, εκκλησιαστικών ιδρυμάτων και συλλεκτών.  Έτσι, έχουμε στα χέρια μας την καλαίσθητη έκδοση αυτής της έρευνας με πλούσια εικονογράφηση-τεκμηρίωση, αποτέλεσμα της συνεργασίας μου με τους ανθρώπους της Υπηρεσίας εκδόσεων του Πολιτιστικού Ιδρύματος του Ομίλου Πειραιώς, που μπορεί να αποτελέσει ένα χρήσιμο εργαλείο στα χέρια των ερευνητών και μια ευχάριστη συντροφιά στους αναγνώστες του.