ΕΜΒΟΛΑ

Παραφράζοντας τον τίτλο του γνωστού μυθιστορήματος του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι «Έγκλημα και Τιμωρία», πρόθεσή μου στον παρόν Έμβολο είναι να κάνω λόγο για τη διάχυτη κουλτούρα της ατιμωρησίας, η οποία σα γάγγραινα παίζει και αυτή το δικό της ρόλο στην παρούσα αποσύνθεση της ελληνικής κοινωνίας.
Αν ζούσαμε σε μία κοινωνία που τα μέλη της είχαν ισχυρό το αίσθημα της ευθύνης έναντι του συλλογικού αγαθού, τότε θα ήταν περιττό κάθε άλλο μέτρο για τη δίκαιη και δημιουργική λειτουργία αυτής της κοινωνίας. Το βλέπουμε με τους μαθητές σε μία εκπαιδευτική τάξη. Όπου υπάρχουν μαθητές με αίσθημα και συνείδηση ευθύνης, πειθαρχούν τον εαυτό τους, εργάζονται για την καλλιέργεια των δεξιοτήτων τους, συμβάλλουν θετικά στην παιδαγωγική διαδικασία, συνεργάζονται δημιουργικά με τους δασκάλους τους - αν όχι με όλους, τουλάχιστον με εκείνους που έχουν το αίσθημα ευθύνης.
Ζήτημα δημιουργείται όταν σε κάθε κοινωνική ομάδα, περιορισμένη ή διευρυμένη, απουσιάζει η συνείδηση και το αίσθημα ευθύνης. Τότε προκύπτει η ανάγκη να υπάρξουν μέτρα, τα οποία θα διαφυλάξουν τη δημιουργική λειτουργία της και θα επιχειρήσουν να συνετίσουν εκείνους που την υπονομεύουν. Αν κάποιος δεν έχει αίσθημα ευθύνης, το πιθανότερο είναι ότι θα δράσει υπό την καθοδήγηση του στενού του συμφέροντος ή του ατομικού του γούστου («έτσι γουστάρω»), με τρόπο καταστροφικό τόσο για το συλλογικό αγαθό όσο ενδεχομένως και για τον ίδιο του τον εαυτό. Σε αυτή την περίπτωση, δύο λύσεις υπάρχουν: ή να βρεθεί τρόπος να καλλιεργηθεί και σε αυτό τον άνθρωπο το αίσθημα ευθύνης ή να τον συγκρατήσει ο φόβος της τιμωρίας. Διαφορετικά, η απουσία του αισθήματος ευθύνης σε συνδυασμό με την ύπαρξη του αισθήματος της ατιμωρησίας ανοίγουν διάπλατα το δρόμο σε κάθε είδους προσωπική και κοινωνική αποσύνθεση.

Υπό την έντονη κυριαρχία αυτού του αποσυνθετικού συνδυασμού απουσίας ευθύνης και ατιμωρησίας πορεύεται η παρούσα ελληνική κοινωνία. Και μπορεί η ατιμωρησία των πολιτικών να είναι η κορυφή, από κάτω όμως υπάρχει ολόκληρο παγόβουνο ατιμωρησίας, το οποίο εμπεδώνει την αίσθηση της ατιμωρησίας σε ολόκληρη την κοινωνία. Οι πολιτικοί δεν τιμωρούνται για τα αδικήματά τους, οι κάθε είδους δημόσιοι υπάλληλοι και κρατικοί λειτουργοί κατά κανόνα δεν τιμωρούνται για τη διαφθορά τους, οι επιχειρηματίες που φοροδιαφεύγουν κατά κανόνα δεν τιμωρούνται. Εν τέλει, ποιος τιμωρείται;
Για να απαντηθεί το ερώτημα ποιος τιμωρείται, πρέπει προηγουμένως να κατανοηθεί το ερώτημα γιατί υπάρχει ατιμωρησία για όλες τις παραπάνω «ευαγείς» ομάδες της νεοελληνικής κοινωνίας. Κατ’ αρχήν, γιατί κάθε μία από αυτές τις ομάδες φροντίζει να αυτοπροστατεύεται νομοθετικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα νομοθετικής αυτοπροστασίας είναι οι διατάξεις που έχουν ψηφιστεί από πολιτικούς και σχετίζονται με τα αδικήματα των υπουργών και τον χρόνο παραγραφής τους. Επίσης, ατιμωρησία υπάρχει καθώς πολλές από αυτές τις ομάδες τις προστατεύει ο άγραφος νόμος της συναλλαγής και της σιωπής (omerta). Όπως λέει και μια παλιά σικελική παροιμία, «όποιος δεν ακούει, δε βλέπει και δε μιλάει, ζει εκατό χρόνια».
Ωστόσο, κι αν ακόμη δε λειτουργήσουν τα μέτρα αυτοπροστασίας και σπάσουν οι κανόνες της συναλλαγής και της σιωπής, τιμωρία δεν είναι σίγουρο ότι θα υπάρξει. Αντιγράφω από άρθρο του Πάσχου Μανδραβέλη, «Καθημερινή», 23/10/2011: «Ακόμη και αν τα αδικήματα δεν παραγράφονται ποτέ, θα προλαβαίνει η Δικαιοσύνη να δικάζει τους υπόπτους εν ζωή; Διότι, με το ρυθμό που σωρεύονται οι υποθέσεις στα δικαστήρια και με τους ρυθμούς που λειτουργεί η Δικαιοσύνη… η ατιμωρησία των πολιτικών θα εξασφαλιστεί με τον ίδιο τρόπο που εξασφαλίζουν την ατιμωρησία διάφοροι μεγαλοσχήμονες ή όποιοι έχουν καλό δικηγόρο. Διά αναβολών, που καταλήγουν στην παραγραφή.»
Εν τέλει, ποιος τιμωρείται;
Αφήνω στους αναγνώστες την απάντηση.

*Ο Στρατής Ψάλτου είναι υποψήφιος διδάκτωρ Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας.