Με την κατάχρηση ουσιών αναφερόμαστε στην παρουσία ενός ή περισσότερων συμπτωμάτων που υποδεικνύουν την υπερβολική χρήση μιας ουσίας σε σημείο που παρεμποδίζονται η εργασία ή η φοίτηση στο σχολείο και οι διαπροσωπικές σχέσεις.

Χαρακτηριστικά
Σύμφωνα με έρευνα των Cohen και Συν., στα παιδιά ηλικίας μεταξύ 10 και 13 ετών δε βρέθηκε καμμία κατάχρηση ουσιών. Μεταξύ των εφήβων 14 με 16 ετών βρέθηκε ότι περίπου 4% των αγοριών και 3% των κοριτσιών έκαναν κατάχρηση οινοπνεύματος, ενώ το 2% έκανε κατάχρηση ναρκωτικών ουσιών. Στους νέους μεταξύ 17 και 20 ετών η κατάχρηση οινοπνεύματος ήταν 20% για τα αγόρια και 9% για τα κορίτσια, ενώ η κατάχρηση ναρκωτικών ουσιών ήταν πάνω από 5% στα αγόρια και κάτω από 3% στα κορίτσια. Φαίνεται, επομένως, ότι η κατάχρηση ουσιών είναι συχνότερη στα αγόρια από ό,τι στα κορίτσια. Υπάρχουν επίσης και εθνοτικές διαφορές, οι Καυκάσιοι έφηβοι εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά κατάχρησης ναρκωτικών ουσιών και οινοπνεύματος, ενώ οι ισπανόφωνοι κάνουν χρήση, κυρίως, ηρωίνης, κοκαΐνης και κρακ. Η ηλικία έναρξης είναι περίπου στα 12 έτη.

Συννοσηρότητα
Η κατάχρηση ουσιών συνδέεται στενά με την κατάθλιψη, η οποία προηγείται χρονικά της λήψης ουσιών. Το πιο υψηλό επίπεδο συννοσηρότητας (95%) είναι με τη διαταραχή της συμπεριφοράς, ειδικά στα αγόρια. Συχνά υπάρχει συννοσηρότητα και με άλλες διαταραχές, όπως η καταναγκαστική διαταραχή, η διπολική διαταραχή, η διαταραχή πανικού και η σχιζοφρένεια, όπου γίνεται χρήση ουσιών ως προσπάθεια «αυτοθεραπείας» από άλλες πηγές συναισθηματικής δυσφορίας.

Αιτιολογία
Περιβαλλοντικοί παράγοντες.
Γενετικοί παράγοντες: αυτό που κληρονομείται είναι η προδιάθεση προς μια γενική απορρύθμιση της συμπεριφοράς.
Η επιθετικότητα και κάποια στοιχεία της προσωπικότητας (μη συμβατικότητα) αποτελούν προάγγελο της επακόλουθης χρήσης ουσιών.
Οικογενειακές επιρροές. Η γονική χρήση (λειτουργεί ως πρότυπο προς μίμηση), η οικογενειακή σύγκρουση, το χαμηλό εισόδημα και η οικογενειακή έλλειψη κοινωνικότητας σχετίζονται με τη χρήση ουσιών κατά την εφηβεία.
Η μητρική κατάθλιψη και ο πατρικός αλκοολισμός.
Σχέσεις μεταξύ των συνομηλίκων και η σεξουαλική ωρίμανση των κοριτσιών.
Φτώχεια, προκατάληψη, κοινωνική απομόνωση.

Παρέμβαση
Η ψυχοδυναμική θεραπεία και η συμπεριφορική θεραπεία είναι αναποτελεσματικές.
Η οικογενειακή θεραπεία είναι πολύ αποτελεσματική για την εφηβική κατάχρηση ουσιών.
Η ομάδα αυτοβοήθειας («προγράμματα των 12 βημάτων», π.χ. Ανώνυμοι Αλκοολικοί και Ανώνυμοι Ναρκομανείς).
Πρόληψη. Η παροχή προστατευτικών παραγόντων, τα προγράμματα κατάρτισης στις δεξιότητες αντίστασης, το «Πρόγραμμα Επιτυχίας» (παρεμβάσεις πραγματοποιούνται στο επίπεδο του ατόμου, του σχολείου, της κοινότητας, της οικογένειας), τα προγράμματα πρόληψης που στοχεύουν αποκλειστικά στη χρήση ουσιών.

* Η Ρίτα Φιρίγγου είναι ψυχολόγος του Συμβουλευτικού Σταθμού Πανεπιστημίου Αιγαίου.