Στα Πάμφιλα, το «Βουνάρι» είναι το υψηλότερο σημείο του χωριού, όμως εκείνο που το χαρακτηρίζει από μακριά, είναι η Αγία Βαρβάρα με τα δυο της καμπαναριά. Από τη στρωμένη με βότσαλα αυλή, μπαίνουμε στην τρίκλιτη βασιλική των 30 μέτρων και ύψους 12. Άρχισε να χτίζεται στα 1859 και τέλειωσε στα 1881.

... με το μαρμάρινο τέμπλο

Ο καλός αγιογράφος Γιάννης Ευστρατιάδης, από την Άγρα (1880), ζωγράφισε τις εικόνες του τέμπλου, το οποίο είναι μαρμάρινο. Έχει μια επιγραφή που αναφέρει «Ιωάννης Χαλεπάς Τήνιος εποίει 1878». Πρόκειται για τον πατέρα του πασίγνωστου γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά, ο οποίος (πατέρας) μαζί με τον άλλο γιο του, Νικόλαο, έφτιαχναν το τέμπλο της εκκλησίας στα Αλάτσατα της Μικράς Ασίας (το 1979). Ο Γιαννούλης, αν και άρρωστος, τους είχε επισκεφτεί αυτή την εποχή.

 ... και τη βοτσαλωτή αυλή

Στα 1879 συντάσσεται το συμφωνητικό ανάμεσα στο γλύπτη με εγγυητή το Γιάννη Ζέρβα (αρχιτέκτονα) και με μάρτυρες 10 κατοίκους του χωριού. Θα πληρωνόταν σε τέσσερις δόσεις 4.000 αργυρά μετζήτια και θα έφερνε όλο το υλικό (λευκό πεντελικό μάρμαρο, μαύρο και πράσινο της Τήνου και για τα θωράκια μαύρο από το Λιβόρνο). Οι ίδιοι ήταν υποχρεωμένοι να τα μεταφέρουν από τη Σκάλα στο χωριό.* Στην εκκλησία με την υπέροχη αρχιτεκτονική, υπάρχουν εικόνες του 17ου αιώνα και η παμπάλαια της Αγίας Βαρβάρας. Υπήρχε πάντοτε ναοί εδώ, μικρότεροι, ένα από τα τέμπλα των οποίων μεταφέρθηκε στο εξωκκλήσι, του Αγίου Νικολάου, στην παραλία.

 Ο Χριστός

Μια άλλη ιστορική εκκλησία είναι ο Χριστός, στη νότια άκρη του χωριού. Δίπλα του ήταν το πρώτο ξύλινο σχολείο. Η μικρή, μονόκλιτη βασιλική είναι χτισμένη επάνω σε παλαιότερο ναό, έχει ωραίο ξύλινο τέμπλο και φέρνει το μυστικό του «πέλματος του Χριστού», το οποίο υπάρχει στο ξύλινο δάπεδο των νότιων στασιδιών. «Ο Χριστός πάτησε εδώ και φανερώθηκε σε όνειρο καλόγριας, γιατί αυτή ζήτησε ανάλογο σημάδι που έφερναν από απέναντι οι πρόσφυγες και αυτοί αρνήθηκαν να το παραδώσουν.» Υπέροχη παράδοση, χωρίς τυμπανοκρουσίες.

... με το πέλμα

Η βόλτα στο χωριό έχει πολλές εκπλήξεις στο μάτι που ζητά τη λεπτομέρεια της αρχιτεκτονικής. Όπως το ταπεινό αλλά μοναδικό κτίσμα, με τα νεοκλασσικά στοιχεία (στο μεγάλο σοκάκι) και τη ζωγραφική διακόσμηση. «ΠΑΜΦΙΛΑ ΤΗΝ Αι δβρίου 1870». Μέσα δε στο υπέροχο κτήριο, δίπλα στην Αγία Βαρβάρα, έχει ιδρυθεί ένα μοναδικό Λαογραφικό Μουσείο.

... και υπέροχα κτίσματα

* Μάκη Αξιώτη: Τέμπλο Αγίας Βαρβάρας, «Λεσβιακό Ημερολόγιο», 2001, σ. 123. Το έγγραφο μου το είχε δώσει ο Παναγιώτης Καραδημητράκης, τον οποίο ευχαριστώ για δεύτερη φορά.