Πιστεύω ότι μέσα από την ανά 15θήμερο αρθρογραφία μας στις σελίδες του φιλόξενου «Εμπρός» έχει διαφανεί ότι κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κατοχής της Λέσβου, αλλά και κάθε ελληνικού τόπου, η Εκκλησία με τη συνεχή παρουσία της αποτέλεσε έναν από τους κρίσιμους και πλέον αποφασιστικούς παράγοντες που συνετέλεσαν στην επιβίωση των χριστιανών.

Μάλιστα, αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία, καθότι -από την εποχή της άλωσης της Κωνσταντινούπολης και καθ’ όλη τη διάρκεια τουλάχιστον των τριών πρώτων αιώνων της κατάκτησης- εκείνο που συντελούσε στη διαφοροποίηση των υπηκόων της οθωμανικής αυτοκρατορίας δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η θρησκεία, η θρησκευτική αυτότητα. Κάθε υπήκοος δηλαδή αναγνώριζε τον ίδιον με αυτόν όχι τόσο βάσει της εθνικής αναφοράς σε μια εθνότητα όσο βάσει της αναφοράς στην ίδια πίστη, στην ίδια θρησκεία: από τη μια ήταν ο χριστιανός ραγιάς, αυτός που είχε ευθεία αναφορά στη χριστιανική θρησκεία, και από την άλλη ήταν ο μουσουλμάνος, αυτός που είχε αναφορά σε έναν άλλο θεό. Έτσι, ο ένας έναντι του άλλου διέφερε όχι ως Έλληνας ή Τούρκος κατά κύριο λόγο, αλλά ως χριστιανός ραγιάς έναντι του μουσουλμάνου κατακτητή.

Αυτός ο τελευταίος αποτελούσε τον αλλόθρησκο για το χριστιανό, πράγμα φυσικά που ίσχυε και κατά την αντίστροφη κατεύθυνση. Στο σημείο αυτό δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η διαφοροποίηση του χριστιανού ραγιά δεν ήταν μόνο ως προς το μουσουλμάνο κατακτητή αλλά και ως προς το δυτικό, το Φράγκο χριστιανό. Επειδή αυτός ο τελευταίος μπορεί να λάτρευε μια θρησκεία παραπλήσια με αυτή του ορθόδοξου χριστιανού, όμως αποτελούσε έναν εν δυνάμει αντίπαλο, αφού αναγνώριζε τον Πάπα και τη λατινική θρησκεία ως κυρίαρχο δόγμα.

Αυτός, με άλλα λόγια, δεν ήταν αλλόθρησκος (οπαδός μιας άλλης θρησκείας), αλλά ήταν ετερόδοξος (πίστευε σε μια εκδοχή του χριστιανικού, την καθολική, την παπική. Αργότερα σε αυτήν θα προστεθεί και η εκδοχή της λουθηρανικής εκκλησίας).

Σύμφωνα με αυτά, λοιπόν, η πρώτη και σπουδαιότερη υπηρεσία που προσέφερε η Εκκλησία κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κατοχής ήταν ότι, λόγω ακριβώς αυτής της κατοχής, υπήρξε η αιτία και το μέσον, μέσω του οποίου αναδείχτηκε ως ειδοποιός διαφορά η λατρεία του θεού και κατά τούτο υπήρχε ένας απόλυτα φυσιολογικός και επαρκέστατος τρόπος ώστε να υπάρχει ζωντανή και ζώσα η διάκριση των ανθρώπων.

Φυσικά, η διάκριση αυτή μέσω της θρησκείας, αργότερα, δηλαδή κατά τα μέσα του 18ου αιώνα, όταν θα αναδειχθεί και θα επικρατήσει το κίνημα του Διαφωτισμού από τη θρησκεία θα αναζητήσει και άλλα χαρακτηριστικά, όπως λ.χ. την καταγωγή, τη γλώσσα κ.λπ., τα οποία θα προσδιορίσουν με πιο έντονο τρόπο τη διαφορά των εθνικοτήτων, οι οποίες θα αναζητήσουν τη σύσταση των εθνικών κρατών, διαδικασία από την οποία θα περάσει και ο λαός μας με την κήρυξη της Επανάστασης του 1821 και τη συγκρότηση του νέου ελληνικού κράτους.
Όμως ο λόγος είναι για την Εκκλησία και ο τρόπος με τον οποίο αυτή ενίσχυσε τη θέση της μεταξύ των υποδούλων ώστε να αποτελέσει οιονεί ένα πολιτικό μόρφωμα, στο οποίο απευθυνόταν  οι χριστιανοί προκειμένου να ικανοποιήσουν τις κοινωνικές τους ανάγκες. Βέβαια, στο σημείο αυτό πρέπει να τονίσουμε ότι προκειμένου να επιβάλει τη θέση της δε συνάντησε σοβαρή αντίσταση εκ μέρους του κυρίαρχου Οθωμανού. Κάθε άλλο μάλιστα.

Γνωρίζουμε ότι ο ιδρυτής του ισλαμικής θρησκείας, ο Μωάμεθ, επέβαλε τη σχετική ανοχή των μονοθεϊστικών θρησκειών, αναγνωρίζοντας, πιθανώς, όσα όφειλε σε αυτές (Χριστιανισμό-Ιουδαϊσμό) προκειμένου να συγκροτήσει τις δικές του δογματικές θέσεις. Ανοχή λοιπόν έναντι των μονοθεϊστικών θρησκειών με μια εξαίρεση σοβαρή: δεν επιτρέπεται σε μουσουλμάνο να αλλαξοπιστήσει και αυτό έχει ειδική σημασία και για τους ραγιάδες χριστιανούς.

Θέλω δηλαδή να πω ότι, αν κάποιος χριστιανός για κάποιους ειδικούς λόγους γινόταν μουσουλμάνος και μετά -για οποιοδήποτε λόγο- επέστρεφε και πάλι στη χριστιανική θρησκεία, θα εύρισκε αντιμέτωπό του το μουσουλμάνο κατακτητή και θα πλήρωνε την επιθυμία του να επιστρέψει στο χριστιανισμό με τη ζωή του, δηλαδή τον περίμενε αναπόφευκτα ο θάνατος.

Φυσικά, μέσα στο σημερινό κείμενο δεν υπάρχει καμιά ειδική αναφορά στο νησί μας. Θεωρήστε όμως -και αυτή είναι η πραγματικότητα- ότι όλα αυτά ίσχυαν αναμφίβολα και για τη Λέσβο ως μέρος της τουρκικής επικράτειας και θεωρήστε ακόμα ότι όλα αυτά αποτελούν το προοίμιο για όσα θα ακολουθήσουν στα επόμενα συναφή άρθρα μας.