Του Γιάννη Μανούκα

Α΄ ΜΕΡΟΣ

   H χρήση της πέτρας ως βασικού δομικού υλικού χάνεται στα βάθη της προϊστορίας του ανθρώπινου γένους,  διό και είναι  προσδιοριστικό δύο εποχών του πολιτισμού του, παλαιολιθικού-νεολιθικού, έστω και αν αυτοί οι προσδιορισμοί αναφέρονται  κυρίως εμβληματικά  στη χρήση του λίθου ως εργαλείου.

Κι αν τα λίθινα εργαλεία εξελίχτηκαν σε… γκάτζετς και υπερσύγχρονα όπλα, η πέτρα συνέχισε να χρησιμοποιείται για πολλά χρόνια ακόμα ως βασικό δομικό υλικό, χωρίς να παραλείψω να επισημάνω το γεγονός ότι ακόμη  και σήμερα που σπανιότατα πλέον χρησιμοποιείται - κυρίως σε επισκευές  λιθοδομών- ωστόσο αναδεικνύεται αισθητικά η τεχνική της δόμησής της σε κάθε ευκαιρία ανακαίνισης παλαιών κτισμάτων και όχι μόνο στους εξωτερικούς τοίχους , μα εσχάτως  και στους εσωτερικούς, χάρη στην περίτεχνη αρμολόγηση σύγχρονων μαστόρων, μετά την απόξεση των κάθε είδους επιχρισμάτων από τις επιφάνειές τους.

 Σε κάθε περίπτωση πάντως  η πέτρα χρησιμοποιήθηκε από τον άνθρωπο τόσο σε κάθετη (τοιχοποιία κάθε είδους) όσο και οριζόντια προοπτική (ως στρώση δρόμων). Η δε χρήση της γινόταν τόσο ακατέργαστα ή με ελάχιστη κατεργασία, όσο και  με κατεργασία που υπάκουε στην ανάγκη στου επίδοξου χρήστη του κτίσματος, αλλά και στην αρχιτεκτονική αντίληψη του κατασκευαστή του μέσα σε μια εποχή με το οικονομικοκοινωνικό και πολιτισμικό στίγμα της. Η παραπάνω κατά περίπτωση κατεργασίας της πέτρας στα σίγουρα εξαρτιόταν πάντοτε από την οικονομικές δυνατότητες του επίδοξου  χρήστη και την κοινωνική του θέση είτε ήταν ιδιώτης στην περίπτωση πολυτελών κατοικιών είτε θεσμικός φορέας στην περίπτωση ανέγερσης δημόσιων κτιρίων (Ναών, Εκπαιδευτηρίων, ευαγών ιδρυμάτων κλπ).  Αντίθετα η ακατέργαστη πέτρα χρησιμοποιούταν  συνήθως σε σπίτια χρηστών των κατώτερων οικονομικά και κοινωνικά στρωμάτων αλλά  και  σε βοηθητικά κτίσματα, εκτός οικιστικής περιοχής κυρίως  λ.χ. για αποθήκες, ντάμια, ξωκλήσια, ξερολιθιές διάφορες, σέτια και αιμασιές. Την παραπάνω διάκριση παρατηρούμε και προκειμένου για λιθόστρωτα που ποικίλλουν ανάλογα με τη δαπάνη που διαθέτει ο δημόσιος φορέας.  

Ανάλογα τώρα με τον τρόπο που θα χρησιμοποιούταν η πέτρα ακατέργαστη ή κατεργασμένη, ανέκυπτε η ανάγκη καταφυγής σε ειδικό τεχνίτη που θα τη σμιλέψει κατάλληλα, όπως όριζαν οι ανάγκες του κτίσματος. Στην πρώτη περίπτωση η δόμηση αφηνόταν στην αρμοδιότητα και μόνο του χτίστη, οποίος με ελάχιστες μόνο επεμβάσεις στην πέτρα  με το σφυρί του την τοποθετούσε κατάλληλα στην κατασκευή του φροντίζοντας επισταμένως να την συνταιριάσει με την αμέσως προηγούμενη ή πλαϊνή της, ώστε η δομή να αποκτήσει άρρηκτο δέσιμο στο όλο κτίσμα. Συνδετικό υλικό, στην περίπτωση που επιβαλλόταν χρησιμοποιούσαν τον πηλό ή το ασβεστοκονίαμα. Σε χτίσματα όμως ή επιστρώσεις δρόμων με απαιτήσεις μορφής, ενδεχομένως και αντοχής η πέτρα θα έπρεπε να είναι κατεργασμένη από ειδικούς τεχνίτες, τους πετράδες, οποίοι αποτέλεσαν μια ιδιαίτερη τάξη που κατείχε ανάλογη θέση στην κοινωνία και λειτουργούσε συντεχνιακά με τους δικούς της κώδικες αξιών, όπως κάθε άλλη επαγγελματική τάξη.

Με αυτήν την επαγγελματική τάξη που δραστηριοποιείται επαγγελματικά  μέσα στις ιστορικές  συνθήκες ( οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές) της εποχής , η οποία απλώνεται χρονικά για έναν αιώνα, από το 1850 έως το 1950, ασχολήθηκε ο καλός συνάδελφος κ. Χρήστος Χατζηλίας με τούτο το πόνημά του, πάνω στο παλαιότερο αποτύπωμα της διδακτορικής του διατριβής.  Φιλόλογος μεν με περγαμηνές μιας καταξιωμένης εκπαιδευτικής σταδιοδρομίας, πλην όμως και με ευαισθησίες απέναντι στο λαϊκό μας πολιτισμό, όπως τον βίωσε και τον βιώνει εισέτι, ζώντας στη Λέσβο εκ καταγωγής από το Σκαλοχώρι και λόγω επιλογής του  να ασκήσει το λειτούργημά του στο νησί.

Εκείνο που παρατηρεί κανείς  από την πρώτη κιόλας ανάγνωση αυτής της μελέτης είναι η ενδελεχής σε πλάτος και βάθος  ιστορική έρευνα,  ενταγμένη  μέσα στο συγκεκριμένο  ιστορικό πλαίσιο, όπως αυτό διαμορφώνουν οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες της εποχής. Θα τολμούσα μάλιστα να πω ότι η μελέτη αυτή αναπτύσσεται με υποβολέα την ιστορία του νησιού σε βαθμό που διαβάζοντάς την κανείς μαθαίνει  σε ικανοποιητική πληρότητα την ιστορία της Λέσβου στην υπό μελέτη περίοδο.

Στην αρχή της μελέτης του ο συγγραφέας παραθέτει μια εκτενή εισαγωγή στην οποία χτίζει τις βάσεις της μελέτης του, προσδιορίζοντας εξαρχής τα πεδία της έρευνάς του, το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται η τεχνική της λιθοδομής και των μαστόρων κατεργασίας της πέτρας, καθώς και τις μεθόδους που ακολούθησε και εφάρμοσε στην προσπάθειά του να προσεγγίσει το αντικείμενο της έρευνάς του. Πρόκειται για μια προσέγγιση που κινείται στο πλαίσιο της «Σχολής» που διαμόρφωσαν οι  νεότερες αντιλήψεις  ερμηνείας του ιστορικού γεγονότος  από τους νεότερους  ιστορικούς  του τόπου, όπως αυτές εμφανίζονται κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Αντιλήψεις  μη επιδεχόμενες  πλέον ουσιαστικές  αμφισβητήσεις.

Ειδικότερα προσεγγίζει το αντικείμενο της μελέτης του από τη σκοπιά των δικτύων των δρώντων υποκειμένων, όπου τα τεχνολογικά δίκτυα (προβιομηχανική, βιομηχανική εποχή) και τα κοινωνικά (κοινωνικές σχέσεις, συγγένεια, μεταναστεύσεις, πολιτική πραγματικότητα και οικονομική διαχείριση), πλέγματα σχέσεων που διαρθρώνονται  σε πολιτισμικά δίκτυα).  Για να καταλήξει στο αυτονόητο «ότι τα λεσβιακά αρχιτεκτονικά μορφώματα και οι μάστορες της πέτρας που εργάστηκαν στο νησί δεν είναι δυνατόν να προσεγγιστούν και να ερμηνευτούν ξεχωριστά από τις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που οδήγησαν στην αστικοποίηση της τοπικής κοινωνίας…».

Παραθέτει στη συνέχεια τη λοιπή μεθοδολογία που ακολούθησε στην  σύνθεση της μελέτης, στην οποία περιλαμβάνονται οι συνεντεύξεις έρευνας,  αξιοποίηση αρχειακού  υλικού καθώς και χρήση φωτογραφικού υλικού και χαρτογραφίας.

(συνεχίζεται)