Παρατηρώντας το χάρτη της Λέσβου μπορεί να κατανοήσει κανείς γιατί ένας από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους του νησιού φέρει την ονομασία Ιερό των Μέσσων. Το ιερό ή καλύτερα τα απομεινάρια αυτού βρίσκονται στον “ομφαλό” της λεσβιακής γης στο μέσον του τρίτου σε μέγεθος νησιού της Ελλάδας, εξ ου και η ονομασία της περιοχής Μέσσα.

Αποκάλυψη και ανασκαφές του Ιερού των Μέσσων

Στην θέση Μέσσα που βρίσκεται μια ώρα απόσταση ανατολικά από τον Χαλινάδο υπήρχε ο αρχαίος ιωνικός ναός που ανέσκαψε αργότερα ο γερμανός R. Koldewey. Ανακαλύφθηκε από τον Μητροπολίτη Ιάκωβο τον Ιούνιο του 1939 στην Αχλαδερή στο αγρόκτημα Σημαντήρειο Κληροδοτήμα Φιλανθρωπικών Κτημάτων Μυτιλήνης. Από πρόχειρη ανασκαφή ανεγέρθηκε στο φως του μισού της ημίκλιτης αψίδος και ολόκληρος ο τοίχος μήκους 20m που αποτελεί την ανατολική πλευρά του ναού.

Η πρώτη αναφορά στο Ιερό των Μέσσων κοντά στην αρχαία πόλη της Πύρρας έγινε από το Γάλλο περιηγητή M. Boutan, ενώ ο Γερμανός R. Koldewey διενήργησε τις πρώτες ανασκαφές με τους συνεργάτες τον Δεκέμβριο του 1885 και τον Ιανουάριο του 1886 μαζί με την πρώτη σχεδιαστική τεκμηρίωση. Στο βιβλίο του το 1890, αναπαρέστησε βάση των ευρημάτων του ένα μεγάλο ιερό, έναν αρχαίο ναό με ψηλούς κίονες που τους έστεφαν ιωνικά κιονόκρανα.  Οι επόμενες ανασκαφές έγιναν στο διάστημα 1965-67 από τον τότε Έφορο Β. Πετράκο, ενώ πραγματοποιήθηκε και περισυλλογή των διάσπαρτων στον χώρο του ιερού και στον ευρύτερο χώρο του κόλπου της Καλλονής αρχιτεκτονικών του μελών. Δοκιμαστικές τομές διενεργήθηκαν από το 1988 και επαναλήφθηκαν κατά το 1995 έως το 1997 ενώ πρόσφατες εργασίες που έγιναν στον αρχαιολογικό χώρο ολοκλήρωσαν την εικόνα του ιερού στην αρχαιότητα και στις μεταγενέστερες ιστορικές περιόδους.

Σχέδιο για ιερό των Μέσσων από R. Koldewey.

Ιστορικά στοιχεία

Το Ιερό των Μέσσων βρίσκεται πράγματι στο κέντρο της Λέσβου, στα βόρεια του κόλπου της Καλλονής, 35 χλμ. από την Μυτιλήνη, 5 χλμ. από την αρχαία Πύρρα και 7,5 χλμ. από την αρχαία Αρίσβη.  Στις υπώρειες του Λεπέτυμνου και του όρους των Πυρραίων βρίσκονται τα ερείπια του στη θέση “Κουκάλα” ή “Κοκκάλα” στην αγροτική περιφέρεια της Αγίας Παρασκευής Λέσβου. Στην αρχαιότητα βρισκόταν κοντά στα βόρεια σύνορα της επικράτειας της αρχαίας πόλης Πύρρας και στο μέσον-κέντρο της Λέσβου, από όπου η περιοχή πήρε το όνομα της, “Μέσσον”, με τον αιολικό τύπο της λέξης.

Η καίρια του θέση έκανε να γίνει το ιερό κέντρο παλλεσβιακής λατρείας και επαφής. Η ενότητα των πέντε αυτόνομων πόλεων-κρατών της Λέσβου, Μυτιλήνης, Μήθυμνας, Άντισσας, Ερεσού και Πύρρας, την περίοδο της απελευθέρωσης του νησιού από το Μ. Αλέξανδρο, εκφράζεται με την ανέγερση ενός σημαντικότατου μνημείου στο κέντρο του νησιού, στο “Μέσσον”. Στις αρχές του 2ου π.Χ. αιώνα το Ιερό των Μέσσων αυτό εκτός από τόπος λατρείας είναι και τόπος συνάντησης και ανταλλαγής απόψεων των πόλεων του νησιού, καθώς επίσης αποτελεί και έδρα του κοινού των Λέσβιων και τους ενώνει με θρησκευτικούς, πολιτικούς, στρατιωτικούς και δικαστικούς δεσμούς.

Το Ιερό των Μέσσων ήδη από τον 6ο αιώνα π.X. ήταν κέντρο παλλεσβιακής θρησκευτικής λατρείας, όπου κατέφθαναν προσκυνητές από όλα τα μέρη της Λέσβου αλλά και από πόλεις της μικρασιατικής ακτής. Το παλλεσβιακό ιερό, στην ευρύτερη περιοχή της μεσόγειας κωμόπολης της Αγίας Παρασκευής, ένωσε τη μοίρα του με το Κοινόν των Λεσβίων. Το Κοινόν των Λεσβίων αποτελούσε ομοσπονδία που ιδρύθηκε γύρω στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. από τις πέντε αυτόνομες πόλεις-κράτη του νησιού, τη Μυτιλήνη, την Πύρρα, την Άντισσα, την Ερεσό και τη Μήθυμνα κατά τους Αρχαϊκούς Χρόνους έως το 2ο αιώνα μ.Χ.. Στον οπισθότυπο νομισμάτων του Κομμόδου, (180-192μ.Χ.) εικονίζεται ένας οκτάστυλος ναός με την επιγραφή του κοινού στο κάτω μέρος του νομίσματος.

Εικάζεται ότι ήταν αφιερωμένο στη λεγόμενη Λεσβιακή Τριάδα «Δίας, Διόνυσος και Ήρα». “Εν τω ϊρω τω εμ Μέσσω” οι τέσσερις πόλεις της Λέσβου συγκεντρώνονται και συναποφασίζουν για την “αύξησιν και ομόνοιαν των Λεσβίων”, όπως μας πληροφορεί μια επιγραφή, που χρονολογείται στα 200-167 π.Χ.. “Εις Μέσσον” έρχονται δικαστές από τη Μίλητο για να επιλύσουν τις διαφορές των δύο πόλεων της Λέσβου, της Μήθυμνας και της Ερεσού.

Απομεινάρια του Ιερού των Μέσσων

Αλκαίος και Σαπφώ για το Ιερό των Μέσσων

“…τότε οι Λέσβιοι… περίβλεπτο μεγάλο τέμενος κοινό έστησαν κι εκεί βωμούς έβαλαν των μακαρίων αθανάτων επώνυμο προστάτη Δία και σένα την Αιολική ένδοξη Θεά όλων γεννήτρα, κι αυτόν, τον τρίτον τον τιμημένο ονόμασαν Διόνυσο Ωμηστή.”

(Α.Ε.Γ. τόμ. 372 (387), σελ. 33,35)

Τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας για την πρώιμη ιστορία του ιερού προέρχονται από τους αρχαϊκούς ποιητές της Λέσβου, τον Αλκαίο και τη Σαπφώ. Για την ύπαρξη του Ιερού των Μέσσων υπάρχει αναφορά σε ένα διασωθέν τμήμα ενός ποιήματος λιβέλλου που έχει χαθεί, του Μυτιληναίου ποιητή Αλκαίου.

Ο πιο γνωστός και σημαντικότερος εκπρόσωπος της Αιολικής λυρικής ποίησης συνέγραψε το εν λόγω ποίημά του εξόριστος στην Πύρρα εναντίον του αισυμνήτη, κυβερνήτη με υπερεξουσίες οι οποίες έχουν δοθεί από τον λαό, της  Λέσβου Πιττακού, οποίος παραβίασε τον όρκο που έδωσε στους συντρόφους του προκειμένου να ανατρέψουν τον τύραννο της Λέσβου Μυρσίλλο, προδίδοντάς τους σε αυτόν. Ο Πιττακός, αφού κέρδισε την εμπιστοσύνη του Μυρσίλλου, κατάφερε να τον ανατρέψει, αποκτώντας ο ίδιος την εξουσία. Έτσι ο Αλκαίος, τα αδέλφια του και πολλοί άλλοι αναγκάσθηκαν να ακολουθήσουν τον δρόμο της εξορίας από την πόλη-κράτος Μυτιλάνα (νοτιοανατολική Λέσβος) στην πόλη – κράτος Πύρρα (Κεντρική Λέσβος).

Μερική Απεικόνιση ναού και κίονα.

Ήταν αφιερωμένο, όπως λένε τα ποιήματα του Αλκαίου, στους αθάνατους Μάκαρες, και πιο συγκεκριμένα στη λεγόμενη λεσβιακή τριάδα το Δία,’’ του Δία αντίαου’’ την Ήρα,’’ της “Αιολήιας θέου πάντων γενέθλια” και το Διόνυσο, του “κεμήλιου Ζόννυσσου ωμήσταν” που αν και έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ήταν αφιερωμένο στην Αφροδίτη. Στο Ιερό των Μέσσων γίνονταν κάθε χρόνο εορτές κοινές των Λεσβίων, στις οποίες λατρευόταν η τριάδα των θεών. Προς τιμή της Ήρας, της «Αιολήιας θεού πάντων γενέθλιας», προστάτριας των αιολικών γενών, γίνονταν καλλιστεία, όπου συμμετείχαν «Λεσβίδες ελκεσίπεπλοι» ενώ γύρω ηχούσαν θεσπέσια οι ιερές ιαχές των γυναικών. Η μεταγενέστερη ελληνιστική παράδοση φανταζόταν την ποιήτρια Σαπφώ να συνοδεύει με τη λύρα της τα κορίτσια της Λέσβου στο χορό και στο τραγούδι στο “τέμενος γλαυκόπιδος αγλαόν Ήρης”.

Η ταύτιση του ιερού του Μέσσου με το «εύδειλον τέμενος μέγα ξύνον» του ποιητή Αλκαίου γίνεται από τον L. Robert το 1960, που με τον τρόπο αυτό ο μελετητής αυτός αποδίδει την λατρεία της λεσβιακής τριάδας στο Ιερό των Μέσσων.

Απεικόνιση του Ιερού των Μέσσων.

Δομή του ιερού

Σύμφωνα με τους μελετητές, ο ιερός αυτός χώρος είχε κατά τους αρχαϊκούς χρόνους τη μορφή ενός απλού τεμένους, με βωμούς και βοηθητικά οικήματα. Κατά το β’ μισό του 4ου αιώνα π.Χ. ανεγέρθηκε οκτάστυλος ψευδοδίπτερος ιωνικός ναός, διαστάσεων 45 Χ 26 μ., με 8Χ14 κίονες και αποτελεί ένα από τα μοναδικά μνημεία αυτού του τύπου στον ελλαδικό χώρο. Ο ναός αντικατέστησε το πρώτο λατρευτικό κτίριο της αρχαϊκής εποχής, 6ο αιώνα π.Χ.. Από τον αρχαίο ναό σώζεται μόνο η θεμελίωσή του και το εσωτερικό των βαθμίδων της κρηπίδας, ενώ φαίνονται η κόγχη του Ιερού της παλαιοχριστιανικής βασιλικής και ο μεταβυζαντινός ναΐσκος του Ταξιάρχη. Ο οκτάστυλος ψευδοδίπτερος ιωνικός ναός του δεύτερου μισού του 4ου αιώνα π.Χ. ενσωμάτωσε το αρχαϊκό λατρευτικό κτίριο με τα προκτίσματά του.

Στον 3ο – 4ο αιώνα μ.Χ. ο ναός καταστρέφεται, τα αρχιτεκτονικά μέλη του κυριολεκτικά θρυμματίζονται και ασβεστοποιούνται στους κλιβάνους, που κτίζονται γύρω του και χρησιμοποιούνται κατά τη συνήθη πρακτική για την οικοδόμηση νέων κτισμάτων, λατρευτικών της νέας θρησκείας κυρίως. Κάποιοι από τους επτά κλιβάνους που χρονολογούνται στην περίοδο αυτή είναι και σήμερα ορατοί.  Δεν είναι γνωστό πότε έγινε χριστιανική εκκλησία. Πιθανολογείται μετά τον 5ο αιώνα, 426μ.Χ., πιθανόν από τότε που άρχισαν τα αρχαία μνημεία να μετατρέπονται σε ναούς όπως ο Παρθενώνας, το Ερεχθείο, το Θησείο και άλλα πολλά.

Απομεινάρια του Ιερού των Μέσσων.

Πάνω στην κρηπίδα του υστεροκλασσικού ναού χτίστηκε με αρχαίο οικοδομικό υλικό παλαιοχριστιανική κοιμητηριακή βασιλική με άγνωστη τη χρονολογία ανέγερσής της και τη διάρκεια ζωής της, την οποία διαδέχτηκε ο μεταβυζαντινός ναός του Ταξιάρχη. Οι χριστιανικοί αυτοί ναοί ήταν κοιμητηριακοί, όπως φαίνεται από τους ανασκαμμένους τάφους στο δάπεδο του αρχαίου ναού και στη γύρω περιοχή. Από την πρώτη ανασκαφική έρευνα στα τέλη του 19ου αιώνα έως και σήμερα έχουν μελετηθεί χιλιάδες θραύσματα από το βάναυσα κατεστραμμένο μνημείο αποκαθιστώντας την αρχική μορφή του. Από την παλαιοχριστιανική βασιλική του Μέσσου σώζονται τμήματα της αψίδας του ιερού και του δαπέδου της, καθώς και διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη. Η κόγχη του Ιερού της παλαιοχριστιανικής βασιλικής, όπως και υπολείμματα του ναού του Ταξιάρχη φαίνονται και σήμερα.

Μουσειακός χώρος ιερού των Μέσσων.

Για την καλύτερη κατανόηση του μνημείου και του χώρου από τους επισκέπτες υπάρχει πλέον ημιυπαίθριος εκθεσιακός χώρος, με πινακίδες που δείχνουν τη σχεδιαστική αποκατάσταση του ναού και του χώρου, καθώς και τα διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη. Σήμερα, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να θαυμάσει από κοντά τη μικροτεχνική διακόσμηση των αρχιτεκτονικών μελών και να δει τον ναό από τα δυτικά, να διαπιστώσει το μέγεθος και τα αρχιτεκτονικά στοιχεία του και να «φανταστεί» το μνημείο στον ευρύτερο περιβάλλοντα χώρο. Ο επισκέπτης μπορεί να περιηγηθεί στον αρχαιολογικό χώρο και να φθάσει στο μικρό αμφιθέατρο από τις πλακόστρωτες διαδρομές.

Πηγές:

• Koldewey, R., (1890). Die antiken Baureste der Insel Lesbos,
• Robert, L., Recherches Epigraphiques. V: Inscriptions de Lesbos, REA 62, (1960), pp. 285-315.
• Κοντής, Ι., Λέσβος και η Μικρασιατική της Περιοχή, (1976).
• Πετράκος, Β., Ανασκαφή του Ναού των Μέσων Λέσβου, ΠΑΕ, (1968), σσ. 84-86.
• Πετράκος, Β., Ανασκαφή του Ναού των Μέσων Λέσβου, ΠΑΕ, (1967), σσ. 96-102.
• org
• blogspot.com
• blogspot.com
• lib.uth.gr

Σύνταξη κειμένου: Λευτέρης Μαργαρίτης

Επιμέλεια κειμένου: Ελευθερία Σακελλαρίου

Πηγή: www.maxmag.gr