Ποια ήταν τα εγκλήματα των δεξιών; Ποια τα λάθη της αριστεράς; Τι τελικά είναι αριστερά και τι δεξιά, πόσο ξεκάθαρα τα σύνορα μεταξύ των δύο στάσεων ζωής; Έγινε εμφύλιος στη χώρα μας; Γιατί, πώς, τι έκβαση είχε; Τι άφησε πίσω του και πόσο επηρέασε και επηρεάζει την εξέλιξή μας ως λαού;
Όλα ετούτα για τους νέους της Ελλάδας παραμένουν στην πλειοψηφία τους αναπάντητα ερωτήματα. Όταν έφτασα σε ηλικία ψήφου δε γνώριζα, όχι λεπτομέρειες, αλλά καν τα γεγονότα του εμφυλίου χοντρικά. Με λίγα λόγια, δεν έθετα καν αυτά τα ερωτήματα, δεν ήξερα πως υπήρχαν. Κι όμως, το κράτος με καλούσε να ψηφίσω δεξιά, αριστερά, κέντρο. Κάτι σαν κατευθύνσεις μού ακούγονταν όλα αυτά, πράγματα δίχως νόημα όπως λέμε, «καλός», «κακός», «Ολυμπιακός», «ΑΕΚ», «Παναθηναϊκός», απλά έπρεπε να διαλέξω αυτό που οι περισσότεροι γνωστοί μου είχαν διαλέξει και από εκεί και πέρα να το υποστηρίξω γιατί αυτό ήταν εγώ, μέρος της ταυτότητάς μου πια. Γιατί; Γιατί έτσι. Θα ψηφίσεις Ν.Δ. γιατί με το δεξί κάνεις το σταυρό σου, έλεγε η θεία μου. Θα ψηφίσεις αριστερά γιατί (έλεγαν οι συμφοιτητές μου) αριστερά σημαίνει φιλελευθερισμός, μακριά από τους φασίστες. Αγιοποιήσεις, Δαιμονοποιήσεις, σκεφτόμαστε και δρούμε πάντα στο περίπου.
Μισές αλήθειες, μισές επιλογές, επιλογές-φαντάσματα. Όποιος όμως σπέρνει ανέμους, θερίζει θύελλες. Έτσι τυφλά ζούμε τη ζωή μας ως πολιτικά όντα. Δε νομίζω, λοιπόν, πως έχουμε το δικαίωμα να εξανιστάμεθα όταν όλα πάνε άσχημα. Θα έλυνε το πρόβλημα η διδασκαλία της Ιστορίας μας, δίχως φόβο και πάθος; Μα ποιος θα τη διδάξει έτσι; Ποιος δεν έχει πάθη για να πει την αλήθεια, ποιος δεν έχει φόβο μήπως κατηγορηθεί, ποιος δηλαδή θα δείξει πρώτα τα δικά του σφάλματα;
Προσπαθώ να σκεφτώ σαν εκπαιδευτικός. Γίνεται τελικά να διδάξουμε κάτι; Οτιδήποτε; Όλοι συμφωνούμε πως η λύση βρίσκεται στη Δημοκρατία και τον Ανθρωπισμό, μα όταν έρθει η ώρα πρακτικά να διδάξουμε αυτά τα πράγματα, βρισκόμαστε μπροστά σε ανυπέρβλητα εμπόδια. Η Δημοκρατία κατ’ αρχήν, δεν υφίσταται. Ίσως να μην υφίστατο ποτέ, γεγονός είναι όμως ότι η αρχαία Δημοκρατία ήταν αμεσότερη. Η Δημοκρατία όπως την ονειρευόμαστε σήμερα, σκαλώνει στο θέμα των αριθμών. Δε γίνεται να υπάρξει Δημοκρατία μεταξύ δέκα, εκατό, διακοσίων εκατομμυρίων ανθρώπων. Κινούμαστε, λοιπόν, προς τη σανίδα σωτηρίας του Ανθρωπισμού, μα και εκεί υπάρχει πρόβλημα, πολύ απλά γιατί δεν έχουμε οι ίδιοι μεγαλώσει ως ανθρωπιστές. Πώς να διδάξουμε ανθρωπισμό;
Μένουν, λοιπόν, οι τεχνικές και θεωρητικές γνώσεις, το ευκολότερο πράγμα για να διδάξει κανείς. Δεν απαιτεί κόπο, δεν απαιτεί όραμα, δεν απαιτεί ήθος ούτε και έμπνευση, αριθμούς, γεγονότα, γραμματική και συντακτικό. «Η χώρα βυθίστηκε στον εμφύλιο», αυτό είναι όλο που διαβάζουμε στα βιβλία μας. «Βυθίστηκε», μια λέξη που πάει να πει πολλά, μα που δεν καταφέρνει τίποτα.
Οι αλλαγές, αλίμονο, έρχονται με μικρά διστακτικά βήματα και πάντα όταν είναι πολύ αργά. Για να υπάρξει αλλαγή, πρέπει να υπάρχει μνήμη, πληγή, αποτίμηση και βούληση. Είναι ίσως θέμα εξελικτικής. Στη χώρα μας γίνεται κάτι παράδοξο: καλούμαστε να χτίσουμε την πολιτική μας ζωή πάνω σε ένα παρελθόν που θέλουμε να ξεχάσουμε ή απλά δε γνωρίζουμε. Δεν έχουμε μνήμη του παρελθόντος, δεν έχουμε πληγωθεί βαθιά από τα λάθη μας, γιατί μπορέσαμε να τα ξεχάσουμε· δε γίνεται λοιπόν να υπάρξει αποτίμηση. Δεν υπάρχει βούληση και όπου υπάρχει, συνήθως διοχετεύεται λανθασμένα. Γίνεται να διδαχτούμε από τον εμφύλιο; Κανείς δεν είναι έτοιμος, ούτε οι διδάσκοντες ούτε οι διδασκόμενοι. Πρέπει όμως κάποτε να γίνουν τα πρώτα βήματα. Τελικά, ίσως το «σήμερα» είναι καλύτερο από το «ποτέ», καθώς κάτι για να ωριμάσει πρέπει πρώτα να γεννηθεί.