Παναγιώτης Ψαριανός: Πίτσα Μυτιληνέζα. Διηγήματα στη Λεσβιακή διάλεκτο (Εικονογράφηση: Γιώργος Σταθόπουλος), Εκδόσεις Ιέρα, Αθήνα 2023, σελ 272 

Ο φίλτατος Παναγιώτης Ψαριανός είχε την καλοσύνη να μου χαρίσει πρόσφατα το τελευταίο πόνημα του με τον περίεργο τίτλο «Πίτσα Μυτιληνέζα» , προφανώς παραπέμποντας στην πασίγνωστη Πίτσα Μιλανέζα. Πρόκειται για μια σειρά διηγημάτων καθαρά λαογραφικού χαρακτήρα στο τοπικό γλωσσικό Λεσβιακό ιδίωμα του χωριού του, του Παλαιόκηπου της περιφέρειας Γέρας.  

Από την πρώτη επαφή με τα διηγήματα αυτά , σε εντυπωσιάζει ο ολοζώντανος και ρέων λόγος των ηρώων του , που μιλούν φυσικά το ντόπιο ιδίωμα , όπου, όποιος είναι εξοικειωμένος -όπως εγώ- με τα Λεσβιακά ιδιώματα και με τις χαρακτηριστικές διαφοροποιήσεις του κάθε χωριού, δεν μπορεί παρά να νιώσει μια αισθητική απόλαυση , από την απλότητα των λόγων αλλά και των σκέψεων των απλών ανθρώπων του χωριού του. Χωρίς να το θέλεις μεταφέρεσαι νοερά σε αντίστοιχες εικόνες από τις κουβέντες των καφενείων και της γειτονιάς του δικού σου χωριού - και εν προκειμένω της δικής μου Αγιάσου - και νιώθεις τόσο οικεία και τόσο ευχάριστα με αυτή τη ζωντανή ατμόσφαιρα , που με περισσή γλωσσική ευφράδεια χειρίζεται ο συγγραφέας , που θαρρείς πως είσαι μέρος της παρέας και συμμετέχεις στα τεκταινόμενα. 

Οι ήρωες κάθε διηγήματος , με τα παρατσούκλια τους - χαρακτηριστική εικόνα κάθε Λεσβιακού χωριού καθώς επίσης κατά κανόνα και κάθε χωριού της πατρίδας μας , σε παραπέμπουν απ’ ευθείας στου Παπαδιαμαντικούς ήρωες ( όπως ο κυρ-Κωσταντός ο ζμαροχάφτης , η θειά το ΣεραΪνώ ή ο Μήτρος ο χλεμπόνας κ.λπ). Έτσι θα συναντήσουμε εδώ τ’ Γιουργίτσα τ’ «Καράκασμα» ή του Βασ’λέλ’ τσ’ «Κακαρνιάς» μι τ’ Μαρίγια τ’ «κουντουπαντιλουνά» να ξομπλιάζουν (να σχολιάζουν) τα τρέχοντα με μια τέτοια χάρη και με μια τόση αφέλεια , που σε κάνουν θέλεις δεν θέλεις να γελάς , χωρίς να είναι ακριβώς χιουμοριστικό το περιεχόμενο του διηγήματος. 

Και ενώ στα μάτια και στις σκέψεις των ηρώων είναι τόσο σοβαρά τα θέματα, που τους απασχολούν , εσύ απρόσκοπτα ανακαλύπτεις το υποκρυπτόμενο χιούμορ , που τόσο εύστοχα δίνει ο συγγραφέας, παρουσιάζοντας συγχρόνως τα ήθη και τα έθιμα των ανθρώπων της εποχής , με τις μικροκακίες τους , με τα μικροσυμφεροντάκια τους , με τα μωροπιστεύω τους και με όλες τις αρετές και κακίες των μικρών χωριών και των κατοίκων τους. Άλλωστε είναι πολύ γνωστή η παροιμία : « Κακό χωριό τα λίγα σπίτια» , που όπως αντιλαμβανόμαστε , ακριβώς αυτή έλλειψη πολυκοσμίας αναγκάζει τους ανθρώπους να «ασχολούνται» καθημερινή και «σκόλη», τόσο «σχολαστικά» με τα καμώματα των συνανθρώπων τους και να έχουν ως μοναδική τους «ασχολία» , να «σχολιάζουν» γενικά τους γείτονες και να τους ψέλνουν τα «σχολιανά» τους! 

Θα παραθέσω εδώ και δυο χαρακτηριστικά τσιτάτα για το κουτσομπολιό, που μας δίνουν μια έξοχη εικόνα της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης. 

Είπε λοιπόν ο μεγάλος ΄Οσκαρ Γουάιλντ: «Το μόνο χειρότερο από το να σε σχολιάζουν είναι να μη σε … σχολιάζουν!». Και ο ΄Εαρλ Γουίλσον: « Κουτσομπολιό είναι , όταν ακούς κάτι που σ’ αρέσει για κάποιον , που δεν σ’… αρέσει!». Μάλιστα ο Παναγιώτης Ψαριανός , αντιλαμβανόμενος ότι το κείμενο του σε καθαρό Λεσβιακό ιδίωμα , σίγουρα θα είναι δυσνόητο στο εκτός Λέσβου αναγνωστικό κοινό , έσπευσε να «μεταφράσει» τα διηγήματα του στην … Ελληνική γλώσσα. Αλλά όλοι γνωρίζουμε, ότι κάθε μετάφραση από μια … γλώσσα σε άλλη , μειώνει τη φρεσκάδα του αυθεντικού λόγου και έτσι χάνει το έργο ένα μεγάλο μέρος της αξίας του. 

Ευτυχώς όμως και στο αυθεντικό ιδιωματικό κείμενο , έχει προσθέσει ένα τόσο αναλυτικό και προσεχτικά μελετημένο λεξιλόγιο -και μάλιστα τόλμησε αυτός οικονομολόγος το επάγγελμα , να ασχοληθεί , λεπτομερέστατα και επιτυχέστατα με την ετυμολόγηση κάποιων δυσνόητων για τον απλό αναγνώστη λέξεων- δίνοντας μας το δικαίωμα να παραφράσουμε λίγο το πασίγνωστο Λατινικό ρητό : «purus mathematikus , purus asinus» , που σημαίνει : σκέτος μαθηματικός είναι σκέτος … γάιδαρος και να το τροποποιήσουμε σε : “Purus ekonomikus , purus asinus!” 

Θα μου επιτρέψει υποθέτω ο Παναγιώτης να αντιγράψω ένα τυπικό σχόλιο του για μια λέξη , για να διαπιστώσετε τι ακριβώς εννοώ , σχετικά με την κοπιώδη προσπάθεια του στην ανάλυση των δυσνόητων όρων , που αναφέρει:  

« Αλυγαρωπή» = Ελαιόφυτη περιοχή του Παλαιοκήπου Γέρας , που πήρε το όνομα της από τις πολλές λυγαριές ( που λέγονται και αλυγαριές) , που υπήρχαν στην περιοχή. Και ενώ κανονικά αυτό το σχόλιο θα ήταν αρκετό για τον μέσο αναγνώστη, συνεχίζει : « Από την μεσαιωνική λέξη «λυγαρέα», αρχαιοελληνική λέξη «λύγος». Η επιστημονική της ονομασία είναι : «άγνος η κοινή» και Λατινικά vitex agnus-castus. Το όνομα vitex προέρχεται από το Λατ. ρ. viere , που σημαίνει πλέκω, εξ αιτίας της χρήσης των ευλύγιστων κλαδιών της λυγαριάς στην καλαθοπλεκτική. Ο όρος agnus-castus πηγάζει από την Ελληνική λέξη αγνός (agnvs=αγνός) και την Λατ. λέξη (castus=αμόλυντος) , αφού στην αρχαιότητα οι γυναίκες χρησιμοποιούσαν τα κλαδιά της λυγαριάς στο κρεβάτι τους για να διατηρήσουν την αγνότητα τους , λόγω της αναφροδισιακής ιδιότητας που είχαν. Ο Διοσκουρίδης την αναφέρει σαν «άγονος» , δηλαδή χωρίς απογόνους , λέξη που τον μεσαίωνα μεταλλάχτηκε σε “agnvs”. 

Kαι συμπληρώνω εγώ για να γελάσουμε και λίγο : « Ευτυχώς , που οι μανάδες μας δεν γνώριζαν αυτές τις αναφροδισιακές ιδιότητες της λυγαριάς και χρησιμοποιούσαν μόνο τα καλάθια της , για τη συλλογή των ελιών, αλλιώς κανείς από μας δεν θα βρισκόταν εδώ , αφού θα είχαν παραμείνει αγνές και αμόλυντες χωρίς …απογόνους! 

Στο σημείο αυτό , επιτρέψτε μου να σας διαβάσω ένα ελάχιστο απόσπασμα από ένα τυχαίο διήγημα με τίτλο «Μέχρι του χουριό»: 

΄Αμα φτάξαν’ στ’ Ντουραχάν τ’ μηχανή , η Γιάνν’ς χιρέτσι κάποιουν. 

-« Ποιος ήνταν φ’τος βρε Γιάνν’;» ρώτ’σι γη θεια του Γνουμέλ’. 

-«Η Δημητρός η Λημνιός, είπι Γιάνν’ς. 

-« Είδις τσι του’τνού γη κόρ’ ακόμα έδγιτ’ς κάτι. Κβάρα ‘κατουμμύρια έχιν αλλά γαμπρό εν ‘ ι μπουρέσαν α βρουν. Τσι όχ’ τίπουτα κουντεύγ’ τριγιάντα χρουνώ. Σ’ν αρχή θέλαν γιατρό, όμους είδαν πους δεν ι βρίχταν , μιγάλ’νι τσι του κουπιλούδ, τσι τώρα πια θέλιν έναν να ‘νι σπουδαγμένους τσι να χ’ μια καλή δ’λεια. Αλλά φαίνιτι ε την πιάνιν τ’ κόρ’ ντουν»! 

Θα προσέξατε φαντάζομαι πώς σε μόλις πέντε γραμμές δίνονται όλα τα λαογραφικά και κοινωνικά στοιχεία της εποχής και κυρίως θα δείτε και μια υποβόσκουσα ποιητική διάθεση , που είναι ένα από τα κρυφά ταλέντα του συγγραφέα. Γιατί ξέχασα (σκοπίμως) να σας πω , πως ο Παναγιώτης πρώτα ανδρώθηκε στη λογοτεχνία ως ποιητής με πέντε ποιητικές συλλογές , και μάλιστα αρκετά ογκώδεις και μόνο τώρα τελευταία καταπιάστηκε με τον ηθογραφικό πεζό λόγο , που και εδώ κατά την ταπεινή μου άποψη διαπρέπει. 

Θα του ευχηθώ λοιπόν από καρδιάς καλοτάξιδο το καινούριο του πόνημα και πάντα τέτοια. 

Γιάννης Δ. Παπάνης.