Μια σημαντική σελίδα της τοπικής ιστορίας θα φωτιστεί το επόμενο διάστημα, στο πλαίσιο σειράς εκδηλώσεων που ξεκινούν στα τέλη του μήνα και θα συνεχιστούν όλο το καλοκαίρι. Κορύφωμα των εκδηλώσεων η ανέγερση μνημείου του «Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας», λίγο πριν την είσοδο στο χωριό Λάμπου Μύλοι. Στις αποφάσεις αυτές κατέληξε η νομαρχιακή επιτροπή Λέσβου του Κ.Κ.Ε., θέλοντας να τιμήσει τα μέλη και στελέχη του που συμμετείχαν στον Εμφύλιο Πόλεμο την περίοδο 1945 - 1949. Ας σημειωθεί εδώ ότι της απόφασης της νομαρχιακής επιτροπής του Κ.Κ.Ε. είχε προηγηθεί προ διμήνου επιστολή του δημάρχου Ευεργέτουλα, Μιχάλη Πολυπαθέλλη, που να σημειωθεί ότι έχει εκλεγεί με την υποστήριξη της Νέας Δημοκρατίας. Με την επιστολή του αυτή, ο κ. Πολυπαθέλλης έδωσε την αφορμή στη νομαρχιακή επιτροπή του Κ.Κ.Ε., ζητώντας την ανακομιδή των λειψάνων των έξι νεκρών αγωνιστών του «Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας» που σκοτώθηκαν από την ανατίναξη στο «Ντάμι της Τσερκέζας» την πρωτοχρονιά του 1949 και τα οποία βρίσκονται θαμμένα-«πεταμένα» στο πίσω μέρος του νεκροταφείου στο Ίππειος.
Ας σημειωθεί πως ήδη από πέρυσι στην Αγιάσο, με διάφορες πρωτοβουλίες που αφορούσαν την ίδια εποχή, έχει αναζωπυρωθεί το ενδιαφέρον όχι μόνο για να τιμηθούν οι νεκροί εκείνης της περιόδου, αλλά και για να μάθουν οι νέοι τι ακριβώς συνέβη στη Λέσβο λίγες μόλις δεκαετίες πριν.

«Παραμονές του φετινού Πάσχα», είπε χθες στο «Ε» ο δήμαρχος Ευεργέτουλα, Μιχάλης Πολυπαθέλλης, «και στο πλαίσιο καθαρισμού κι ευπρεπισμού των νεκροταφείων των χωριών μας, κάναμε και ορισμένες μικροπαρεμβάσεις. Στο νεκροταφείο στο Ίππειος τοποθετήσαμε και μια καινούργια βρύση. Εκεί λοιπόν, και ειδικότερα στο πίσω μέρος του νεκροταφείου, υπάρχει ένας ξεχωριστός χώρος, μετά τον αυλότοιχο, στον οποίο και θάβονται οι αυτόχειρες. Κάτω από ένα πεύκο, σύμφωνα με μαρτυρίες ντόπιων, έχουν θαφτεί εκεί και οι έξι νεκροί από την ανατίναξη στο “Ντάμι της Τσερκέζας”.»

Να αναδεικνύεται η ιστορία
Ο κ. Πολυπαθέλλης, με επιστολή του στις 27 Απριλίου προς τη Ν.Ε. Λέσβου του Κ.Κ.Ε., θυμίζει τα ιστορικά γεγονότα και απευθύνει πρόταση για την ανακομιδή των λειψάνων των θυμάτων του Εμφυλίου. «Όπως γνωρίζετε», αναφέρει ο δήμαρχος Ευεργέτουλα στα κομματικά στελέχη, «την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1949, στο Ντάμι της Τσερκέζας, σκοτώθηκαν μετά από έκρηξη του παγιδευμένου οικήματος έξι άνθρωποι. Μετά από διερεύνηση που κάναμε, οι πληροφορίες που συγκεντρώσαμε τελευταία συγκλίνουν στο ότι τα πτώματα των φονευθέντων ενταφιάστηκαν σε κοινό τάφο (λάκκο), στο πίσω μέρος του νεκροταφείου Ιππείου.»
«Επειδή», συνεχίζει ο δήμαρχος, «το συγκεκριμένο συμβάν αποτελεί αφενός ιστορικό γεγονός, αφετέρου οι νεκροί είναι νεκροί και το λιγότερο που δικαιούνται είναι να ενταφιασθούν σαν όλους τους ανθρώπους, ενώ πέρα από τις ιστορικές διαστάσεις του θέματος, άποψή μας είναι ότι τα συμβάντα αυτά πρέπει να αναδεικνύονται για πολλούς λόγους. Ύστερα από υπόδειξη του φίλου Παναγιώτη Κουτσκουδή, διαπίστωσα ότι οι έξι πρώτες εγγραφές του 1949 στο βιβλίο Ληξιαρχικών Θανόντων Ιππείου αναφέρουν τα ονόματά τους, γεγονός που επιβεβαιώνει την αρχική πληροφορία.»
Ο κ. Πολυπαθέλλης στην επιστολή του διατυπώνει την πρόθεση του δήμου να προχωρήσει σε εκταφή, παρουσία των συγγενών τους, της Πανελλήνιας Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης (ΠΕΑΕΑ) και των συναγωνιστών τους που επιζούν, και να τοποθετήσουν τα οστά τους σε κοινό μνήμα με τα ονόματά τους. Για αυτό, καταλήγοντας επισημαίνει: «Θεωρήσαμε αναγκαίο να σας ενημερώσουμε και να ζητήσουμε τη συμμετοχή και τη συνεργασία σας στην εκδήλωση αυτή.»

Επαφή με οικογένειες
Όντως στο ληξιαρχείο του Ιππείου, όπως ανέφερε ο κ. Πολυπαθέλλης, έχουν δηλωθεί οι θάνατοι, την ίδια - και μεταγενέστερη του συμβάντος - ημερομηνία, στις 4 Φεβρουαρίου 1949, των Βασίλη Καλαντζή, Βασίλη Παπαδέλλη (ή Χάρου), Σταύρου Καζάκου, Θανάση Στεφάνου, Κώστα Καμπούρη και Στρατή Τσουκαρέλλη. Ο πρώτος και οι δύο τελευταίοι είναι από την Αγιάσο, οι δεύτερος και τρίτος απ’ την Πηγή και ο τέταρτος απ’ την Κώμη.
Αμέσως μετά την επιστολή του δημάρχου, υπήρξε επικοινωνία για το θέμα μεταξύ του κ. Πολυπαθέλλη και του Ηρακλή Κουντουρέλλη, δημοτικού Συμβούλου Αγιάσου και μέλους της νομαρχιακής επιτροπής Λέσβου του Κ.Κ.Ε.. Κατ’ αρχάς δε, συμφωνήθηκε ο κ. Κουντουρέλλης να επιδιώξει και να έρθει σε επαφή με τους συγγενείς των έξι νεκρών.
«Ήδη», μας είπε χθες ο κ. Κουντουρέλλης, «έχουν βρεθεί και συμφωνήσει για την ανακομιδή των λειψάνων οι συγγενείς των τεσσάρων νεκρών, ενώ εκκρεμούν κάποιες επαφές σε Πηγή και Αθήνα, για να οριστικοποιηθεί ό,τι αποφασίστηκε σε κομματικό επίπεδο για τις εκδηλώσεις που θα γίνουν με πρωτοβουλία του Κ.Κ.Ε. και σε συνεργασία με το δήμο Ευεργέτουλα.»
Το θέμα απασχόλησε προχθές Τρίτη το γραφείο της Ν.Ε. του Κ.Κ.Ε., όπου κατ’ αρχήν διατυπώθηκε η σκέψη το Σάββατο 25 Ιουλίου να γίνει απόπειρα εκταφής. Και επισημαίνεται ο όρος «απόπειρα», διότι υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις για το εάν το σύνολο των οστών των έξι νεκρών παραμένουν ή όχι στο νεκροταφείο Ιππείου. Κατά μία εκδοχή, τη δεκαετία του ‘60, πριν τη δικτατορία, συγγενείς των νεκρών έκαναν μερική εκταφή, έγιναν τρισάγια και μετέφεραν τα οστά, πιθανόν μοιρασμένα στα έξι, στο κοιμητήριο της Κώμης. Λόγω όμως των τότε συνθηκών, κάποια οστά έχουν μείνει στο Ίππειος, θαμμένα κάτω απ’ το πεύκο.
Με αυτά τα δεδομένα είναι αμφίβολο, ακόμη κι αν ζητηθεί η βοήθεια της επιστήμης με τη μέθοδο του DNA και με βιολογικό υλικό απ’ τους απογόνους τους, εάν μπορούν να ταυτοποιηθούν τα οστά. Υπάρχει η άποψη ότι ίσως να μη χρειάζεται πλέον να γίνει ένας τέτοιος διαχωρισμός, τον οποίο ίσως και να μην επιθυμούν και οι ίδιοι οι συγγενείς των νεκρών.


Εκδηλώσεις…
Σε συνέχεια των παραπάνω, και πάντα υπό την αίρεση ότι το πρόγραμμα που αποφασίστηκε μπορεί να διαφοροποιηθεί, η Ν.Ε. του Κ.Κ.Ε. σκοπεύει την επόμενη Κυριακή της εκταφής, δηλαδή την 1η Αυγούστου στις 10:30, να διοργανώσει πολιτικό μνημόσυνο στο Ίππειος. Στη συνέχεια, όπως μας μετέφερε ο κ. Κουντουρέλλης, πομπή οχημάτων θα μεταφέρει τα οστά στα γραφεία της Κομματικής Οργάνωσης Βάσης (ΚΟΒ) Αγιάσου, όπου βρίσκονται και τα οστά του καπετάνιου Δημήτρη Πιταούλη.
Βάσει του ίδιου σχεδιασμού, στις 23 ή στις 30 Αυγούστου, ημέρα Κυριακή, οι ΚΟΒ Αγιάσου και Ευεργέτουλα θα συνδιοργανώσουν πολιτική εκδήλωση ιστορικής μνήμης, στο Ντάμι της Τσερκέζας στα Μυλέλλια.
Το δίμηνο Αύγουστος - Σεπτέμβριος, η κομματική οργάνωση του Κ.Κ.Ε. θα διοργανώσει οικονομική εξόρμηση με στόχο τη συγκέντρωση του αναγκαίου ποσού για την κατασκευή μνημείου του Δημοκρατικού Στρατού στο νησί.
«Θα είναι», είπε ο κ. Κουντουρέλλης, «κάτι αντίστοιχο με το μνημείο που έχει ανεγερθεί στην Ικαρία, μία στήλη δηλαδή με τα ονόματα, στο εσωτερικό της οποίας θα τοποθετηθούν τα οστά, ενώ θα υπάρξει κι ένας κατάλληλα διαμορφωμένος περίγυρος.»
Η θέση στην οποία θα τοποθετηθεί το μνημείο είναι λίγο πριν την είσοδο του χωριού του δήμου Ευεργέτουλα Λάμπου Μύλοι, στην κατεύθυνση από Μυτιλήνη προς Καλλονή, εκεί που επί της επαρχιακής οδού βρίσκεται μία βρύση. Απέναντι ακριβώς βρίσκεται ένα εκκλησάκι, στα θεμέλια του οποίου έχουν θαφτεί άλλοι πέντε αντάρτες του «Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος» που σκοτώθηκαν σε μάχη που έγινε στη θέση «Αράπη Πέτρες».


Προσπάθειες να συμμετάσχει…
«Θρασύβουλος Μπούσδος, ο μόνος επιζών»

Ο μόνος επιζών απ’ τα γεγονότα στο Ντάμι της Τσερκέζας είναι ο Θρασύβουλος Μπούσδος, 90 ετών περίπου σήμερα και εδώ και χρόνια μόνιμος κάτοικος Θεσσαλονίκης.
«Μέχρι πριν πέντε χρόνια», μας είπαν από το καφενείο που σύχναζε, το Γαλακτοπωλείο Καλέλλη στην Αλυσίδα, «ερχόταν κάθε καλοκαίρι στη Μυτιλήνη, αλλά πλέον του είναι πολύ δύσκολο.»
«Θα προσπαθήσουμε», επεσήμανε ο κ. Κουντουρέλλης, «αν κι είναι σχεδόν τυφλός, να φέρουμε για τις εκδηλώσεις τον μόνο επιζώντα, παρ’ ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο να το καταφέρουμε.»
Ας σημειωθεί ότι εκτενείς αναφορές στα γεγονότα του Εμφυλίου Πολέμου στη Λέσβο υπάρχουν στα βιβλία των Βασίλη Καλογερά - Παναγιώτη Κουτσκουδή «Δημοκρατικός Στρατός της Λέσβου», Γιώργου Σκούφου «Σελίδες του Αγώνα» και Νίκου Θεοχάρη «Τ’ αντάρτικο της Μυτιλήνης».



Το προσκύνημα στο Ντάμι της Τσερκέζας*
Με τη μαζική συμμετοχή του κόσμου πραγματοποιήθηκε, την Κυριακή που μας πέρασε, το προσκύνημα στον τόπο της θυσίας έξι παλικαριών του Δημοκρατικού Στρατού Λέσβου, στο Ντάμι της Τσερκέζας.
Απ’ όλη τη Λέσβο, εκατοντάδες ήταν εκείνοι που συγκεντρώθηκαν, για να τιμήσουν τους ηρωικούς νεκρούς, που έδωσαν και τη ζωή τους, για να έλθουν καλύτερες μέρες στον τόπο μας. […] Πλειοψηφούσαν οι παλιοί αγωνιστές. Όλοι τους ήρθαν να δουν από κοντά τον τόπο, όπου έγινε ένα από τα πιο αποτρόπαια εγκλήματα του Εμφυλίου, όχι μόνο στη Λέσβο, αλλά και πανελλαδικά. Τρομερή ήταν η συγκίνηση, όταν ο Γιώργος Σκούφος πήρε το μικρόφωνο για να αναφερθεί στο ιστορικό. Πολλά μάτια βούρκωσαν. Ήταν μια εκδήλωση αντάξια των ηρωικών νεκρών. Το Ντάμι της Τσερκέζας πάντα θα μένει στη μνήμη του λαού μας σαν ένα θυσιαστήριο της λευτεριάς.
Ιδιαίτερα συγκινητική ήταν η παρουσία τριών επιζώντων από την ανατίναξη του νταμιού, του Θρασύβουλου Μπούσδου, του Γιάννη Τσουλέλλη και του Νίκου Αρβανίτη.
Δημοσιεύουμε παρακάτω αποσπάσματα από την ομιλία-αναφορά στο ιστορικό του Γιώργου Σκούφου:
«[…] Ο εχθρός, μη μπορώντας να ξεκαθαρίσει με τους αντάρτες σε ένοπλες συγκρούσεις, στράφηκε σ’ αυτό το σίγουρο σύμμαχο.
Αυστηρή απαγόρευση στους αγρότες και κτηνοτρόφους να βγαίνουν στα χωράφια τους. Έρευνα μην έχουν πάνω τους κάνα κομμάτι ψωμί σ’ εκείνους που επέτρεπαν την έξοδο… Όλα τα ζώα τα μάζεψαν σε ορισμένα μέρη του νησιού, που λόγω του γυμνού εδάφους δεν μπορούσαν να κοντέψουν αντάρτες. Στα αυτοκίνητα και άλλα μεταφορικά μέσα δεν επέτρεπαν τρόφιμα.
Την ομάδα Πασχαλιά, πιο πολύ απ’ τις άλλες, τη στρίμωξαν αυτά τα μέτρα. Στερήθηκαν τα πάντα. Μέρες τριγύριζαν με άδειο στομάχι. Ως και το νερό τους έλειψε…
»[…] Μια λύση πια έμεινε στον Κυριάκο. Η πολύ ύποπτη προθυμία της Τσερκέζας, που από καιρό τώρα μεταβίβαζε στους αγρότες τη διάθεσή της να βοηθήσει τους αντάρτες, αν περνούσαν απ’ το ντάμι της.
Πολύ δύσκολη η εκλογή του. Μπροστά στο σίγουρο θάνατο απ’ την πείνα ή την παράδοση στον εχθρό, διάλεξε την πολύ μικρή πιθανότητα να έχουν πέσει έξω στις υποψίες τους. Απ’ τη Χάρυβδη πήγαν να γλυτώσουν και έπεσαν στη Σκύλλα.
Ήρθαν μια φορά και τους έδωσε μπόλικα τρόφιμα. Δικαιολογήθηκε ότι πίσω της ήταν αρκετοί πλούσιοι που θέλαν να τα έχουν καλά με τους αντάρτες, αν νικούσαν κάποτε.
Πέρασε καιρός και ξαναήρθαν με όλα τα δυνατά μέτρα ασφαλείας. Και όχι περισσότεροι από δυο-τρεις σε κάθε αποστολή. Και πάλι… και πάλι… και όλα πήγαιναν καλά μέχρι το τέλος του χρόνου (1948).
Τότε περίπου, το κλιμάκιο ανταρτών που κινιόταν γύρω απ’ τη Μυτιλήνη συναντήθηκε με τον Πασχαλιά και λίγους άντρες του στο “Εύγερ”, όξω απ’ το χωριό Κέντρο.
“Ό,τι είναι να γίνει θα γίνει την παραμονή της Πρωτοχρονιάς”, είπε, όταν τον ρώτησαν για την Τσερκέζα, και συνέχισε: “είπαμε πως θα πάει όλη η ομάδα, μαζί και ο Θεοδοσίου ο αρχηγός”.
Το βράδυ της 31 Δεκεμβρίου ήρθαν. Χωρίς τον Θεοδοσίου. Ήρθαν, αφού εξασφαλίστηκαν από κάθε υποτιθέμενο κίνδυνο. Φίλος αγρότης παρακολουθούσε όλη τη μέρα την περιοχή… Έψαξαν τα πάντα γύρω απ’ το ντάμι… Σκοπός μπήκε ο πιο έξυπνος και έμπειρος αντάρτης. Ο Βασίλης Καλαϊτζής. Και στα σβέλτα άρχισαν να παίρνουν τις κουμπάνιες, να φύγουν μια ώρα αρχύτερα. Απ’ τα κεράσματα της “οικοδέσποινας” έδιναν πρώτη αυτή να δοκιμάσει. Να είναι σίγουροι και για δηλητήριο. Πού να βάλει ο νους τους την ανατίναξη. Κανένας μας δεν το σκέφτηκε. Πουθενά στην Ελλάδα δεν είχε συμβεί τέτοιο αποτρόπαιο έγκλημα. Όλα πήγαιναν καλά μέχρι τα μεσάνυχτα, που ετοιμάστηκαν για αναχώρηση.
Τότε τους πρότεινε να κόψουν βασιλόπιτα για το καλό του σπιτιού… Εν τω μεταξύ θα πήγαινε στο μύλο να φέρει φοινίκια, να τα πάρουν στο λημέρι.
[…] Άναψε τσιγάρο, που είχε στο στόμα σβηστό από πριν, και βγήκε. Τρύπωσε στο μύλο και ακούμπησε τσιγάρο στο ακαριαίο φιτίλι. Και άναψε… και σείστηκε ο τόπος. Το ντάμι διαλύθηκε και στα ερείπια θάφτηκαν τα 13 παλικάρια. Τα έξι για πάντα (Βασ. Παπαδέλλης, Βασ. Καλαϊτζής, Σταύρος Καζάκος, Κώστας Πηγάσης, Αθ. Στεφάνου, Στρατής Τσοκαρέλλης) και τα επτά σακατεμένα (Ν. Αρβανίτης, Κώστας Διαμαντής, Δημ. Δεδίτσης, Θρας. Μπούσδος, Κυρ. Πασχαλιάς, Λευτ. Παπαθανασίου, Γιάννης Τσουλέλης). Οι τέσσερις απ’ αυτούς σκοτώθηκαν αργότερα σε άλλες συγκρούσεις. Οι τρεις ζουν και είναι εδώ…
»[…] Φίλοι μας, τη μεγάλη αυτή στιγμή, στον καθαγιασμένο τούτο τόπο, δεν ήρθαμε να ζητήσουμε ευθύνες και ενόχους. Τους αντιπάλους μας απ’ τη μεριά του λαού που παραπλανήθηκαν, φοβήθηκαν ή παρασύρθηκαν εναντίον μας για μεροκάματο τους ξεχάσαμε… Και πιο πολύ ακόμα τους συγχωρέσαμε!! Δε θα ξεχάσουμε όμως ποτέ ούτε και θα συγχωρέσουμε ποτέ τους πραγματικούς υπεύθυνους εκείνης της Εθνικής καταστροφής. Τους Αγγλοαμερικάνους ιμπεριαλιστές. Και τα πιστά τσιράκια τους, όπως η Ζουλφιέ Χανούμ ή Ελένη Ιορδάνογλου (Τσερκέζα), που απαρνήθηκε την πατρίδα της, τη θρησκεία της, το όνομά της και εδώ τα τελευταία ίχνη της ανθρωπιάς…»
Μετά το τέλος της ομιλίας του Γ. Σκούφου, η Γιασεμή Πασχαλιά, η γυναίκα του Κυριάκου, έκοψε την πίτα. Την πίτα που δεν πρόλαβε ο Κυριάκος πριν 40 χρόνια να κόψει, γιατί η Τσερκέζα τους ανατίναξε.

* Άρθρο στην εφημερίδα «Εμπρός» αριθμός φύλλου 672 της 26-1-1989, σελίδα 9 όπως αναδημοσιεύθηκε στο βιβλίο του Γιώργου Α. Σκούφου «Σελίδες του Αγώνα» έκδοση της εφημερίδας «Νέο Εμπρός».